🎓 *सर्वोच्च न्यायालय के अनुसूचित जाती / जनजाती उपवर्गिकरण करने से न्या धनंजय चंद्रचूड अध्यक्षता वाली सात बेंच का फैसला जाती जातीं में वैमनस्य तथा देश में अशांती - अधोगती का कारक होगा !*

        *डॉ मिलिन्द जीवने 'शाक्य',* नागपुर १७

राष्ट्रिय अध्यक्ष, सिव्हिल राईट्स प्रोटेक्शन सेल 

एक्स व्हिजिटिंग प्रोफेसर, डॉ बी आर आंबेडकर सामाजिक विज्ञान विद्यापीठ महु मप्र 

एक्स मेडिकल ऑफिसर एवं हाऊस सर्जन 

आंतरराष्ट्रीय परिषद संशोधन पेपर के परिक्षक 

बुध्द आंबेडकरी लेखक, कवि, चिंतक, समिक्षक

मो. न. ९३७०९८४१३८, ९२२५२२६९२२

              मैं पिछले आठ दिनों से, मा. सर्वोच्च न्यायालय के तत्कालीन प्रमुख न्यायाधीश *मा. धनंजय चंद्रचूड* इनके अध्यक्षता वाली सात न्यायाधीशों की पीठ जिसमे - *न्या. भुषण रा. गवई / न्या‌ विक्रमनाथ / न्या. बेला त्रिवेदी / न्या. मनोज मिश्रा / न्या. पंकज मित्तल / न्या. एस सी वर्मा* इनके १ अगस्त २०२४ का *"६:१ अनुपात"* का निर्णय *"पंजाब सरकार विरुध्द दविंदर सिंह"* केस संदर्भ में अध्ययन कर रहा था. और *न्या. बेला त्रिवेदी* इनकी संविधान निष्ठा भी देख रहा था. उस विषय पर मेरा लेख मिडिया में है. साथ ही *इंदिरा सहानी विरुध्द भारत सरकार* इस केस के *"ओबीसी वर्ग के क्रिमीलेयर / आरक्षण मर्यादा ५०% तक ही सिमित होना"* यह १६ नवंबर १९९२ को *"६:३ अनुपात"* में निर्णय देनेवाले नव बेंच न्यायाधीश पिठ -  जिसमें तत्कालीन मुख्य न्यायाधीश *एम. एच. केनिया* तथा *न्या. एस. एम. अहमदी / न्या. जे. एस. वेंकटचलैया / न्या. बी. पी. जीवन रेड्डी / न्या. पांडियन / न्या. पी. बी. सावंत / न्या. टी. के. थोमेन / न्या. कुलदिप सिंह / न्या. आर. एम. सहाय* इनकी वैचारिक बुध्दी का भी आकलन कर रहा था. वही *"अनुसूचित जाती / जमाती वर्ग एक समुह है. उनका वर्गिकरण नहीं किया जा सकता"* यह निर्णय ५ नवंबर २००४ को *इ. व्ही. चिनैय्या विरुध्द आंध्र प्रदेश सरकार"* इस केस में, *"४:१ अनुपात"* में देनेवाले न्यायाधीश जिसमे *न्या. एन संतोष हेगडे / न्या. एस. एन. वारियावा / न्या. बी पी सिंह / न्या. एम के सेमा / न्या. एस व्ही सिंह* इस अपिल को भी देख रहा था. उसी बीच भारत के सर्वोच्च न्यायालय के सरन्यायाधीश *भुषण गवई* इनका आंध्र प्रदेश स्थित *अमरावती* को सत्कार का बयाण - *"अनुसूचित जाती वर्ग को आरक्षण क्रिमिलेयर"* मेरे पढने में आया. उसी बिच मेरे भुतपुर्व न्यायाधीश मित्र *अनिल वैद्य* इसका भी मुझे मेसेज मिला. वैसे मेरे कॉलेज जीवन के कुछ मित्र *"जिला न्यायाधीश / आय.ए.एस."* आदी बडे हुद्दे पर रह चुके हैं. उनसे भी कभी कभी मेरी चर्चा होती रहती है. यह विषय बहुत गंभीर होने से / हमारे जीवन से जुडा होने से इस पर अध्ययन करना मुझे आवश्यक लगा है.

         तत्कालीन सरन्यायाधीश *धनंजय चंद्रचूड* अध्यक्षतावाली नवं न्यायाधीश की खंडपीठ में, रिपब्लिकन नेता स्मृतीशेष *रा. सु. गवई* साहाब इनके सुपुत्र / आज के सरन्यायाधीश *भुषण गवई* भी भाग थे. उन्होने भी अपने निर्णय में *"अनुसूचित जाती वर्ग में उपवर्गिकरण को / क्रिमीलेयर को उचित मानकर / संविधान अनुच्छेद ३४१ का उल्लंघन नहीं है"* यह कहते हुये, इसके पुर्व के *इ व्ही चिनैय्या विरुध्द आंध्र प्रदेश सरकार "* इस केस को पलट देने से, इस से *"बडी शोकांतिका"* कौन सी हो नहीं सकती ? चिनैया केस में *"समाजशास्त्रीय"* आधार पर *"अनुसूचित जाती / जमाती वर्ग एक समुह माना है. उनका वर्गिकरण नहीं किया जा सकता"* यह दिया गया निर्णय बिलकुल सही था. अंग्रेज समय में सन १९१६ को *"अस्पृश्य वर्ग"* को, हिंदु धर्म के *"ब्राह्मण वर्णव्यवस्था"* में, हिंदु धर्म का अंग ना मानने से, इंग्रजों नें *"जाती / जनजाती वर्ग"* की दो *अनुसूचि (Schedule)* बनायी थी. सन १९३१ में जातीगत जनगणना का आधार (Population Census) भी वही रहा था. और *"सन २०२४ निर्णय"* में उस प्रमाण को ही अस्वीकार किया जाता हो तो, *धनंजय चंद्रचूड / भुषण गवई* समवेत न छह: न्यायाधीशों के बुध्दी पर दया आती है. सही हिरो तो *न्या. बेला त्रिवेदी* हो गयी है, जो उन आठ न्यायाधीशों के विपरीत अपना निर्णय दिया है. सरन्यायाधीश *भुषण गवई* ये आंध्र प्रदेश के अमरावती स्वागत बयाण में, अपने उस *"फैसेली की वकालत"* कर रहे है. अनुसूचित जाती वर्ग को क्रिमीलेयर लागु हो / *"खेतीहर मजुर - अधिकारी वर्ग के बच्चे"* का उदाहरण पर हम आगे चर्चा करेंगे. और वह बयाण *"न्यायाधीश वर्ग के कोड ऑफ कंडक्ट का उल्लंघन"* है या नहीं ? यह अलग विषय है.

             भारतीय संविधान द्वारा *"आरक्षण"* यह सामाजिक स्थिती आधार पर दिया गया, ना कि *"आर्थिक आधार"* पर. पंरंतु भाजपा - भारत सरकार काल में नवंबर २०१९ में *"१०३ संविधान संशोधन अधिनियम २०१९"* अंतर्गत  *"१०% आर्थिक आरक्षण"* (EWS) लागु किया गया. बाद में उसे सर्वोच्च न्यायालय मे चुनौती दी गयी. और सर्वोच्च न्यायालय के सरन्यायाधीश *यु . यु.  ललीत* इनकी अध्यक्षतावाली पाच न्यायाधीशों के पीठ में - *न्या. दिनेश माहेश्वरी / न्या. रविंद्र भट / न्या. बेला त्रिवेदी / न्या. जे बी पारदीवाला* इन्होने ३:२ अनुपात में इस *"आर्थिक आरक्षण"* को वैध माना. उस समय *न्या. बेला त्रिवेदी* ये आर्थिक आरक्षण की पक्षाधर थी. जब की वह आर्थिक आधार पर आरक्षण पुर्णतः *"संविधान विरोधी"* रहा था. पंरतु सर्वोच्च न्यायालय ने उसे हरी झंडी दे दी. तब *"इंदिरा सहानी विरुध्द भारत सरकार"* इस नवं बेंच का *"आरक्षण ५०% उपर ना"* हो, वह दिखाई नहीं दिया. कहते हैं ना - *"हमाम में सब नंगे होते है."*

             अनुसूचित जाती / जनजाती वर्ग में *"उपवर्गिकरण"* के होनेवाले भावी दुष्परिणामों पर, *"मेरे स्वयं"* के एक उदाहरण से दे रहा हुं. नागपुर विद्यापीठ के *"प्राध्यापक"* नियुक्ती के समय में, मेरे पास *"पोष्ट ग्रजुएट डिग्री / नेट क्लालिफिकेशन"* होने पर भी, अनुसूचित जाती वर्ग सीट में सिलेक्शन समिती ने, *"Not Found Suitable"* कहकर, मेरा सिलेक्शन नहीं किया था. अगर *"तिन बार अनुसूचित जाती वर्ग"* में सुटेबल उमेदवार ना मिलने से, वह सीट *"ओपन कैटेगिरी"* में कन्व्हर्ट हो जाती है. इस प्रकार *"जाती उपवर्गिकरण"* करने से *"Not Found Suitable"* यह शेरा लिखकर *"आरक्षण सीट यह ओपन वर्ग"* में परिवर्तीत जाने की संभावना को, हम इंकार कैसे किया जा सकता है ? फिर लगाओ और *"कोर्ट के चक्कर"* !!! क्यौं कि, जब *"एकसंघ अनुसूचित जाती वर्ग"* की यह समस्या हो तो, *"उपवर्गिकरण"* करने पर की स्थिती को, समजा जा सकता है ? दुसरा विषय यह की उपवर्गिकरण में, *"किसी वर्ग जाती को १००%  आरक्षण ना"* हो ! यह भी संदर्भ है. तिसरा विषय यही भी समझ लो. *"अनुसूचित जाती क्रिमिलेयर के होने वाले अन्याय का !"* अगर अनुसूचित जाती वर्ग में *"क्रिमीलेयर"* लागु हुआ तो, क्या *"सिलेक्शन समिती"* यह अनुसूचित वर्ग को, *"ओपन वर्ग"* से सिलेक्ट करेगी या नही ? वही हाल *"अनुसूचित जाती / जमाती वर्ग के प्रमोशन"* का भी होगा. अपने देश में *"जाती का राक्षस"* मुहं फैलाये खडा हुआ है. इसलिए *बाबासाहेब डॉ आंबेडकर साहेब* ने संविधान की *"अनुच्छेद ३४० / ३४१ / ३४२ /२४३ (T) मे आर्थिक स्थिती"* को सम्मिलीत नहीं किया. हमे *"सामाजिक स्थिती "* आधार पर आरक्षण व्यवस्था की गयी है. और हमारे *"विद्वान (?) न्यायाधीश"* ये क्रिमीलेयर की बात कर रहे है. अर्थात *"आर्थिक आधार !"* अत: दिया गया *"सर्वोच्च न्यायालय अनुच्छेद ३४१ आधार निर्णय पुर्णतः सामाजिक स्थिती विरोधी"* है. और *"भारतीय संविधान को वह बायपास"* कर रहा है. भारतीय *"ब्राह्मण्य न्यायव्यवस्था"* में पुरानी पेशवाई लादने हेतु *"क्रिमिलेयर का भुत"* लादा जा रहा है, यह समजना बहुत जरुरी है. रही बात *"खेतीहर मजुर तथा मागासवर्ग अधिकारी वर्ग के बच्चे"* का संघर्ष, यह अपवाद स्वरुप होता है. हमारे अपने समाज में बहुत सारे *"खेतीहार मजुर वर्ग के बच्चे"* अपनी योग्यता के आधार पर, *"अधिकारी वर्ग"* के बच्चे को भी मात दे रहे है. अत: सर्वोच्च न्यायालय इस निर्णय से, देश में अशांती होगी. अगर समाज में शांती ही ना हो तो, भारत की अधोगती होगी.

             सर्वोच्च न्यायालय द्वारा सरन्यायाधीश *रंजन गोगोई* इनके अध्यक्षतेवाले पीठ जिसमे - *न्या. शरद बोबडे / न्या. अशोक भुषण / न्या. धनंजय चंद्रचूड / न्या. एस अब्दुल नजीर* मान्यवर द्वारा *"रामजन्मभूमी प्रकरण"* निर्णय ९ नवंबर २०१९ को पाच न्यायाधीशों के पीठ ने सहमती से दिया था. सदर निर्णय में हमें कोई *"प्रायमा फेसी"* दिखाई नही देती है. वह निर्णय *"भावना के आधार"* पर दिया गया, भारत के इतिहास का सबसे नालायक निर्णय था. मुझे लगता है कि, उन ना-लायको (Not Qualified) सर्वोच्च न्यायालय के बदले *"किसी हिंदु मंदिर के प्रमुख पुजारी"* पद पर नियुक्ती बहुत जरुरी थी. बस, वही उन न्यायाधीशों की औकात रही है. प्राचीन भारत का इतिहास यह *"बुध्द संस्कृती का इतिहास"* रहा है. और *"अयोध्या"* यह बुध्द धर्मीय सम्राट की राजधानी थी. उसका मुलनाम *"साकेत"* था. इस विषय पर फिर कभी मैं चर्चा करूंगा. परंतु सदर निर्णय देते समय *"बुध्द वर्ग"* द्वारा दायर याचिका पर क्या हुआ ? यह प्रश्न है. अगर ब्राह्मण न्यायाधीश *"रामजन्मभूमी प्रकरण"* पर निर्णय दे सकते हैं तो, सरन्यायाधीश *भुषण गवई* इन्होने भी अपने कार्यकाल में *"बुद्धगया महाविहार याचिका"* पर निर्णय क्यौं नहीं दिया ? यह दाग सरन्यायाधीश भुषण गवई इन पर हमेशा के लिये लगा रहेगा. दुसरा दाग भी *"अनुसूचित जाती / जमाती उपवर्गिकरण तथा क्रिमिलेयर"* का रहेगा. वह इतिहास कभी मिटेगा नहीं.

            भारत की *"सर्वोच्च न्यायालय"* यह, सर्वोच्च नहीं *"सवर्ण न्यायालय"* दिखाई देती है. अगर *"कोलोजीयम सिस्टम"* न्यायालय में ना होता तो, न्यायालय में बैठे हुये न्यायाधीश *"चपराशी वर्ग ४ की स्पर्धा परीक्षा"* भी, वे पास किये होते क्या ? यह एक संशोधन का विषय है. मैने न्यायाधीशों के ऐसे भी निर्णय देखे है, वह *"न्यायालय की तोहिम"* कही जा सकती है. *"मेरे अपने स्वयं"* के ही केस का मैं उदाहरण देता हुं. माजी सनदी अधिकारी - *इ. झेड. खोब्रागडे* इस ना-लायक ने, *"संविधान साहित्य संमेलन"* का आयोजन किया था. मेरी संघटन *"सिव्हिल राईट्स प्रोटेक्शन"* द्वारा उस सम्मेलन का विरोध किया गया था. *"भारतीय संविधान यह साहित्य नहीं है. वह "कानुन की किताब" (Legal Book) नहीं है. वह "कानुनी दस्तावेज" (Legal Documents) है."* खोब्रागडे के दिमाग का वह रहमान किडा अलग कुछ करने जा रहा था. मैने स्वयं *इ. झेड. खोब्रागडे* और उसकी पत्नी रेखा / *"संविधान फाऊंडेशन"* को भी कानुनी नोटीस भेजा. जब खोब्रागडे यह बाज नहीं आया तो, नागपुर उच्च न्यायालय में *याचिका क्र. ३९४०/२०१९* दायर की थी. सदर मेरी याचिका *रवि देशपांडे / विनय जोशी* इनके बेंच के सामने लगी थी. मेरी ओर से मा सर्वोच्च न्यायालय के वरिष्ठ वकिल *एड. चेतन बैरवा* /मेरे मित्र *एड. बी. बी. रायपुरे* पैरवी कर रहे थे. मेरी याचिका में न्यायाधीश द्वय ने यह कह कर **खारीज"* की, वह निर्णय देखे - *"The ground of challenge is that the literature can be obsence also. And therefore, there should be prevention in holding such a program is purely hypothetical and imaginary. Apart from that, we don't find any fundamental rights in favour of the petitioner or any fundamental duty cast which can be enforced by way of filling writ petition under article 226 of the constitution of India. Writ petition is therefore dismissed. No cost "* क्या मैने मेरे मुलभूत अधिकारों के हनन के याचिका दायर की थी ? *"भारत के संविधान का सन्मान करना हम सभी का दायित्व है."* इसलिए वह याचिका दायर की थी. साहित्य स्वीकार ना हो वह जलाया भी जा सकता है. जैसे बाबासाहेब डॉ आंबेडकर साहेब ने *"मनुस्मृती का दहन"* किया था. खोब्रागडे के इस नालायकी के कारण *"नयी दिल्ली के जंतर मंतर पर भारतीय संविधान को जलाया"* गया था.अत: दोषी तो इ झेड खोब्रागडे भी है, वह दोनो न्यायाधीश भी है. इस तरह के न्यायाधीश हमारे न्याय व्यवस्था में बैठे है‌. किसी न्यायाधीश के बंगले पर *"करोडो की करंसी"* मिलती है / कोई न्यायाधीश *"धर्मांधवाद की बात"* करता है / किसी न्यायाधीश का *"नैतिक चरित्र ही नहीं"* होता / कोई न्यायाधीश  *"मनु का पुतला बिठाने की अनुमती"* दे जाता है, और क्या क्या कहे ? इसलिए न्याय व्यवस्था में *"नियुक्त न्यायाधीश"* वह मेरीट धारक हो. *"कोलोजीयम सिस्टम"* से रिकमंडेड *बिन-अकल न्यायाधीश"* ना हो. ना ही *नरेंद्र मोदी* सरकार द्वारा संविधान *अनुच्छेद १२४ (A)* अंतर्गत *"National Judicial Appointments Commission"* (NJAC) वाले नियुक्त न्यायाधीश हो. क्यौ कि, राजकिय अधिपत्य न्यायव्यवस्था पर निश्चित आया होता. *"मा सर्वोच्च न्यायालय द्वारा इस कानुन को निरस्त"* किया गया.  अत: *"न्यायाधीश नियुक्ती यह केंद्रीय लोकसेवा आयोग (UPSC) बेस पर स्पर्धात्मक परिक्षा से पास हुये"* न्यायाधीश हो. इसलिए ही *"Union Public Judicial Commission"* (UPJC) की स्थापना कर, स्पर्धा परीक्षा से पास हुये *"मेरीट न्यायाधीश"* होना बहुत जरुरी है. ता कि हमारे *"भारत की न्यायव्यवस्था"* का एक प्रभाव हो. उन पर किसी भी व्यवस्था का दबाव ना हो. वह स्वतंत्र निकाय हो. सर्वोच्च न्यायालय यह *"भारतीय संविधान का कस्टोडियन"* है. वह  *"वॉच डॉग"* है. ना कि हमारी *"संसद"* / ना ही हमारे देश के *"राष्ट्रपती"* / ना ही *"प्रधानमंत्री."* अत: सर्वोच्च न्यायालय द्वारा *"भारतीय संविधान की गरीमा"* रखना यह बहुत जरुरी है.

-----------------------------------------------

▪️ *डॉ मिलिन्द जीवने 'शाक्य'*

      नागपुर दिनांक २० नवंबर २०२५

(भारतीय संविधान द्वारा आरक्षण यह *"सामाजिक स्थिती"* आधार पर दिया गया है. ब्राह्मण्य व्यवस्था में *"आर्थिक आधार"* पर आरक्षण लेकरं संविधान की तोहीम की है. हमारे को क्रिमीलेयर तथा उपवर्गिकरण में बाटा जाता है. जातीगत जनगणना में आरक्षण कोटा बघ जाऐगा. हमे एकसंघ होना है. इसलिए इस आर्टिकल को अन्य मित्रों को - ग्रुप को फार वर्ग कर, लोगों को जागृत करे.)

 👌 *प्राचिन बुद्ध इतिहास प्रेम संदर्भामुळे साहित्याला नविन चेतना आली !* (ब्राम्हणी मराठी साहित्याने प्रेम संदर्भाचे विकृतीकरण केले) *प्राचीन बुद्ध साहित्य आणि मराठी भाषा - साहित्य उगम एक इतिहास आलेख.* भाग २

       *डॉ. मिलिन्द जीवने 'शाक्य',* नागपूर १७

राष्ट्रिय अध्यक्ष, सिव्हिल राईट्स प्रोटेक्शन सेल 

एक्स व्हिजिटिंग प्रोफेसर, डॉ बी आर आंबेडकर सामाजिक विज्ञान विद्यापीठ महु म प्र 

एक्स मेडिकल ऑफिसर एवं हाऊस सर्जन 

आंतरराष्ट्रीय परिषदेतील संशोधन पेपर परिक्षक 

बुध्द आंबेडकरी लेखक, कवि, समिक्षा, चिंतक

मो. न. ९३७०९८४१३८, ९२२५२२६९२२

           बुध्द साहित्यातील प्रेम संदर्भ हे बुध्द विचारासोबत निगडित विषय आहे. आरोग्य व आनंदासाठी स्वतः:वर प्रेम करणे हे फार सोपे आहे. *"प्रेम ही एक शक्तिशाली , सकारात्मक उर्जा आहे. जी शरिर आणि मन यांच्यातील निरोगी संतुलनासाठी ती आवश्यक आहे."* इतर व्यक्तींंचे प्रेम ओळखणे हा सहज विषय नाही. बुध्द साहित्यातील प्रेम संदर्भ प्रामाणिक अंतर्मनाचा साद घालतो. प्राचिन बुध्द कालखंड हा पहिला बुध्द - *ताण्हणकर बुध्द* ह्यांचेपासुन २८ वे *शाक्यमुनी गोतम बुध्द* असा लांब हा कालखंड आहे. तर चवथे बुध्द *दीपांकर बुद्ध* हे तर शाक्यमुनी बुध्द होण्याचे पहिले भविष्य कथन दानवीर - *सुमेध* ह्या श्रीमंत व्यापा-याला बघुन करतात. अर्थात ही बुध्द परंपरा *"सिंधु घाटी सभ्यता"* ह्या नगरीय संस्कृतीधारेपासुन ती पुढे चालत आलेली दिसुन येते. आणि प्रेम / नैतिकता / ध्यान भावना ही उदात्त संकल्पना बुध्द संस्कृतीची एक मोठी देण आहे. त्यासोबतच प्राचिन स्तुप / भित्ती चित्र ही शिल्पकृतीसुध्दा बुध्द इतिहासाची ती साक्ष देतात. *"लोकशाही पध्दती"* (लोक शासन) ही प्राचिन बौध्द भिक्खु संघातील विशेष पध्दती आपल्याला दिसुन येते. आणि हा संदर्भ डॉ बाबासाहेब आंबेडकर ह्यांनी संविधान सभेत २५ नोव्हेंबर १९४९ च्या अंतिम दिलेल्या स्व-भाषणात तो केलेला आहे. प्राचिन बुध्द भिक्खु संघामध्ये विद्यमान असलेली *"लोकशाही"* (Democracy) ही *"प्रेम / मैत्री / बंधुता / अहिंसा /करूणा"* ह्या उदात्त भावनेची अनुभुती करून देते. आणि *"जगत मानवतेचा"* हा विषय संदर्भ इतिहासाची साक्ष देतो. सोबत *"सौंदर्यशास्त्र "* आणि *"नैतिकवाद"* उदात्त भाव मग ते आलेचं.

           राजकुमार सिध्दार्थ आणि सिध्दार्थाचे सम्यक संबुध्द होणे, ह्या मध्य काळात सिध्दार्थ महाराणी - *"यशोधरा"* हिचे ते निस्सीम प्रेम / त्याग / जबाबदारी / वेदनांचे आकलन आम्ही कसे करणार ? हा अहं प्रश्न आहे. ह्याशिवाय वैशाली राज्याची नगरवधु *"आम्रपाली"* हिच्या सौंदर्याची ख्याती दुरवर होणे / तिचे मगध देशाचा महान सम्राट *बिंबिसार* ह्यांच्या सोबतचे निस्सीम प्रेम संबंध / आम्रपाली हिला तिचा प्रेमी शत्रु देशाचा राजा आहे म्हणून देश-प्रेमासाठी त्या दोघांचे वियोग होणे, हा संदर्भ सहज विषय नाही. आम्रपाली ही आपला महाल / आम्रवन हे बुध्द भिक्खु संघाला दान करणे / सम्राट बिंबिसार - आम्रपाली ह्यांचा एकुलता एक मुलगा *विमल कौंडिण्य* ह्यांचे ही नंतर बुद्ध भिक्खु बनने / ह्या आधी *आम्रपाली* हिने बौध्द भिक्खुणी बनुन *"अर्हत"* अवस्थेला प्राप्त होणे, ह्यामध्ये बुद्ध काळात *"स्त्री स्वातंत्र अधिकार"* हा सुध्दा आपल्याला दिसुन येत आहे. *आचार्य अश्वघोष / आचार्य नागार्जुन / आचार्य आर्यसुरा / आचार्य कुमारल्भ"* ही मान्यवर, प्राचिन बौध्द साहित्यातील *"चार महासुर्य"* दिसुन येतात. आणि बोधिसत्व अश्वघोष हे आपल्या स्व-प्रेम जीवनातील संदर्भ *"उर्वशी वियोग"* ह्या स्वरचित नाटकात ते अधोरेखित करतात. बुध्द साहित्यात *"विभत्स प्रेम संदर्भ"* हे दिसुन येत नाही. *बोधिसत्व अश्वघोष* हे कुशल नाटककार / संगितकार / विचारविद / कुशल वक्ता ही आहेत. अश्वघोष ह्यांच्या सर्व लिखाणात *"सौंदर्यशास्त्र / नीतिशास्त्र / दर्शनशास्त्र / मानवशास्त्र एवं नैतिक वाद"* ह्या विषयाचा आपल्याला बोध होतो.

          *कवि कालिदास* ह्यांनी *"अभिज्ञान शाकुंतलम्/ विक्रमोर्वशीयम्/ कुमारसंभवम् / रघुवंशम् / मेघदुतम् / ऋतुसहांरम्"* इत्यादी ४० संस्कृत रचना लिहिल्याचे सांगितले जाते. कालिदास ह्यांचेवर *आचार्य अश्वघोष* ह्यांच्या बुद्ध साहित्याचा प्रभाव हा दिसुन येतो. शिवाय *"अपभ्रंश भाषा साहित्य"* ह्याचाही प्रभाव ही दिसुन येतो. परंतु कालिदास ह्यांचा *"जन्म कधी - कुठे झाला ?* तसेच *मृत्यू ही कधी - कुठे झाला ?"* हे एक ना सुटणारे कोडे आहे. कालिदास हा *"काल्पनिक पात्र "* सिध्द होतो. अर्थात *कालिदास* ह्या नावाने *"इसवी दहाव्या - बाराव्या शतकानंतर कुणीतरी ही रचना"* लिहिलेली असावी ? ह्या संशयाला जागा मिळते. तसेच *"अभिज्ञान शाकुंतलम्"* हे संस्कृत नाटक *"राजा दुष्यंत - शाकुंतला"* ह्यांचे प्रेम - स्वयंवर - वियोग ह्यावर लिहिलेले आहे. प्राचिन बुध्द साहित्यात *"सम्राट बिंबिसार - आम्रपाली"* ह्यांचे निस्सीम प्रेम - वियोग हा इतिहास आहे. परंतु शाकुंतल हे नाटक *"स्त्री अंगाचे विभत्स चित्रण"* करीत *"भोगवाद"* ह्या मानसिकतेची जाण करुन देतो. ही अ-मर्यादा बुध्द साहित्यात ओलांडलेली दिसुन येत नाही. तसेच *"रघुवंशम् / कुमारसंभवम्"* समान ह्या संस्कृत भाषा रचना इसवी *"दहाव्या - बाराव्या शतकातील"* इतिहास पात्राकडे घेवुन जातांना दिसुन येतो. साहित्य लिखाणातील संस्कृत भाषा ही *"क्लासिकल संस्कृत"* प्रभावाची आहे. *"हिब्रू संस्कृत भाषा"* नाही. हिब्रू संस्कृत भाषेची लिपी ब्राह्मी आहे. तर  क्लासिकल संस्कृत भाषा लिपी ही देवनागरी लिपी आहे. इसवी ११००० मध्ये देवनागरी लिपीचे प्रारुप तयार करण्यात आले. शिवाय कालिदास हा *"चरवाह"* असल्याचे विशेष सांगितले जाते. *वैदिक /  ब्राह्मण वर्ग* आशिया खंडात *"चरवाह"* असल्याचा इतिहास आहे. तेव्हा प्राचिन कालखंड  *"लिपी - भाषा - साहित्य"* ह्या प्रमुख बिंदुवर आपण चर्चा करु या.

              *"सिंधु घाटी सभ्यता"* कालखंडात इ. पु. ३३०० - १९०० मध्ये सापडलेली प्राचिन *"लिपी"* ही अजुनही वाचली किंवा समजली गेलेली नाही. आणि *"शाक्यमुनी गोतम बुध्द"* काळात इ.पु. सातव्या - सहाव्या शतकातील *"ब्राम्ही लिपी"* (धम्म लिपी) ही मात्र वाचल्या / समजल्या गेलेली आहे. गोतम बुद्ध काळात बोली भाषा ही *"पाली प्राकृत भाषा"* होती. चक्रवर्ती सम्राट अशोक मौर्य ह्यांचे समस्त *"शिलालेख हे ब्राम्ही लिपीमध्ये"* कोरले गेले. ह्याशिवाय प्राचिन *"ताम्रपट / ताडपत्र"* ह्यावर सुध्दा लिपी अंकित असल्याचा प्राचिन इतिहास साक्ष आहे. श्रीलंका देशातील *"सिंहली"* भाषेत ताडपत्रावर *"त्रिपिटक"* हा बौध्द धम्म ग्रंथ कोरल्याचा प्राचिन इतिहास आहे. सदर प्रकारचे शिलालेख / ताम्रपट / ताडपत्र हे मात्र *"वैदिक / ब्राह्मणी संस्कृतीचा"* इतिहास कथन करीत नाही. इसा पुर्व चवथ्या - तिस-या  शतकात *"पाली भाषा"* ह्यावर संस्कार होवुन *"हिब्रू संस्कृत भाषा"* ही उदयाला आली. लिपी मात्र ही *"ब्राम्ही लिपी"* होती. हाच कालखंड बुध्द धर्माचे *"हिनयान - महायान संप्रदाय"* विभक्ती करण्याचा आहे. हिनयान संप्रदायाने *"पाली"* भाषेचे जतन करून *"त्रिपिटक"* ह्याला मान्यता दिली. तर महायान संप्रदायाने *"हिब्रू संस्कृत"* भाषेचा अविष्कार केला.*"हिब्रु संस्कृत भाषा व्याकरण"* लिखाण कर्ते म्हणुन *"ऐंद्र / चांद / शाकट / पाणिनी / कातंत्र / शशीदेवश्रती / दुर्गविवृती / शिष्य हिताव्रती"* ह्या आठ मान्यवरांचा उल्लेख दिसुन येतो. *पाणिनी* हे चवथ्या क्रमांकावर असुन ते बौध्द विद्वान होते, असा प्राचीन इतिहास आहे. बुध्द कालखंडात *"बम्हण"* हा शब्द *"ब्राह्मण वर्ग"* ह्या अर्थाने प्रयोगात नसुन, "बम्हण" शब्द हा *"समन / श्रमण / विद्वान"* या अर्थाने प्रयोगात होता. तसेच *"चातुर्वर्ण्य व्यवस्था"* ही त्याकाळी अस्तित्वात नव्हती. *"साक्य वंस / कोलिय वंस / हरयक वंस / मौर्य वंस"* ह्या प्रकारे "वंस राज सत्ता" अस्तित्वात होती. *"हिब्रू संस्कृत भाषा"* ह्यानंतर सातव्या- आठव्या शतकात *"अपभ्रंश भाषा साहित्य"* हिचा उगम होतो. त्यानंतर १२ व्या शतकात *"आदी हिंदी भाषा - साहित्य"* हिचा उगम होतो.*"सामान्यतः पाली प्राकृत भाषेची अंतिम अपभ्रंश अवस्था म्हणजेचं आदि हिंदी भाषा होय."* ह्यानंतर १८ व्या शतकात *"आधुनिक हिंदी भाषा - साहित्य"*  हिचा उदय होतो.

           *"रामायण / महाभारत"* ही हिंदु धर्म ग्रंथ नाहीत. तर कविंनी रचलेली ती *"महाकाव्य"* आहेत. *"महाभारत"* ह्या महाकाव्याचे मुळ नाव *"जय"* असुन *महर्षी व्यास* हे सदर ग्रंथाचे *"रचयिता"* नाहीत. त्यांनी केवळ ग्रंथ *"संपादन"* केल्याचा इतिहास आहे. तेव्हा संपादित केलेल्या महाभारतात केवळ ८,८०० श्लोक होते. सदर मुळ प्रत ही आज उपलब्ध नाही. दुसरे संपादन *वैशंपायन* ह्यांनी केले असुन ग्रंथात २४,००० श्लोक आहेत. नंतर संपादित झालेल्या ग्रंथात १ लाख श्लोक दिसुन येतात. वाल्मिकी *"रामायण"* मधील "अयोध्या कांडात" (१०९/३४) बुध्दाला *"चोर"* म्हटल्याचा संदर्भ आहे. *"यथा हि चोर: से तथा हि | बुध्दस्तथागतं नास्तिकमंत्र विध्दी ||"* सुरेंद्र अज्ञात ह्या लेखकानी तर रामायण / महाभारत *"फर्जी"* असल्याचे म्हटलेले आहे. रामायण ग्रंथातील "अयोध्या कांड" (६६) मध्ये *सिता* ही वयाने रामापेक्षा मोठी सांगितली आहे. सदर महाकाव्यात रामाला *"मंद बुध्दी"* तसेच *"पौरूष्य अभावाचा"* ही उल्लेख आहे. सदर महाकाव्य हे *"कागदावर"* लिखित आहे. ह्याशिवाय *"वेद / उपनिषद"* ही धर्म ग्रंथसुध्दा कागदावर लिखित आहेत. सदर ग्रंथाची मुळ प्रत *"शिलालेख / ताम्रपट / ताडपत्र"* ह्यावर अंकित असल्याचा इतिहास नाही. इसवी ८५० मध्ये *शंकर* नावाचा व्यक्ती जन्माला येतो. त्याला *"प्रछन्न बौध्द"* ही म्हटले जाते. तथागत बुध्दाच्या महापरिनिर्वाणानंतर पुढे धर्मात *"हिनयान - महायान"* संप्रदाय अशी दोन भागात विभागणी झाली. ह्यावर आपण चर्चा केलीच आहे. महायान संप्रदायातुन *"वज्रयान संप्रदाय"* ह्याचा उदय होतो. वज्रयान संप्रदायातुन *"तंत्रयान संप्रदाय"* ह्याचा उदय होतो. तर पुढे वज्रयान / तंत्रयान संप्रदाय हे *"शैव पंथ/ वैष्णव पंथ / शाक्त पंथ"* निर्माण करतात. शंकर हा माणुस *"आदि शंकराचार्य"* बनुन चार पीठाची निर्मिती करतो. जसे : उत्तर - ज्योतिर्मठ पीठ, बद्रीनाथ उत्तराखंड (अथर्ववेद) / दक्षिण - ऋंगेरीपीठ, रामेश्वरम् केरल (यजुर्वेद) / पुर्व - गोवर्धन पीठ पुरी ओरिसा (ऋग्वेद) / पश्चिम - द्वारका पीठ, गुजरात (सामवेद). आणि आदि शंकराचार्य हा समस्त *"बुध्द महायान विहारावर"* आपले अधिपत्य करतो. *"कागदाचा शोध"* हा दहाव्या शतकात *"चीन"* ह्या देशात लागलेला आहे. *"ऋग्वेद"* ह्या ग्रंथाची प्रमाणित प्रत काहींच्या मते *"सन १४६२"* साली तर काहींच्या मते सन २००५ साली *"युनोस्को"* ला सादर करण्यात आली. अजुन कोणता पुरावा हवा आहे ? हा प्रश्न आहे.

           प्राचिन *"ब्राम्ही लिपी"* (धम्म लिपी) ह्यानंतर भारतीय क्षेत्र उगम आधारे जन्माला आलेल्या अन्य लिपी *"दोन भागात"* विभागणी करता येईल. एक - *उत्तरी धारा* - गुप्त लिपी / कुटील लिपी / शारदा लिपी / गुरुमुखी लिपी / देवनागरी लिपी. दुसरी - *दक्षिणी धारा* - तेलगु लिपी / कन्नड लिपी / तामिळ लिपी / मल्याळम लिपी / कलिंग लिपी / ग्रंथ लिपी / मध्यवेशी लिपी / पश्चिमी लिपी. ह्याशिवाय भारत वर्षातील *"खरोष्टी लिपी / चित्र लिपी / शाहमुखी लिपी / मोडी लिपी"* ह्या प्राचिन लिपी प्रकारांचा उल्लेख करावा लागेल. *"देवनागरी लिपी"* ही इसवी ११०० मध्ये *"प्रथम प्रारुप"* स्वरूपात उदयास आली. इसवी १७९६ ला *"देवनागरी लिपी"* ही व्यवहारात आली. इसवी १६४५ हा कालखंड *"उर्दु लिपी"* सोबत सलग्न आहे. *"मराठी भाषा पहिला शिलालेख"* हा इसवी ७०५ सालचा पुणे जवळील *"तळेगाव ढमढेरे"* येथे आढळला. *दुसरा शिलालेख* हा इसवी १०१२ सालचा रायगड जिल्ह्यातील अलिबाग तालुक्यातील *"अक्षी"* ह्या गावी सापडला आहे. *तिसरा शिलालेख* हा इसवी १०१८ सालचा सोलापूर जिल्ह्यातील *"हत्तरसंग कुंडल"* येथे सापडला. *चवथा शिलालेख* सन १०३९ सालचा हा कर्नाटक राज्यातील *"श्रवणबेळ गोळ"* येथे आढळला. ढोबळमानाने मराठी भाषेला १८०० वर्षाचा इतिहास आहे. मराठी भाषेला *"अभिजात दर्जा"* मिळण्यासाठी २००० वर्षाचा इतिहास हा आवश्यक असल्याने, बौध्द राजे सातवाहन काळातील *"नाणेघाट शिलालेख"* ह्याचा आधार घ्यावा लागलेला आहे, हे समजून घेणे गरजेचे आहे. मराठी भाषा तज्ञ *विश्वनाथ खरे* ह्यांनी *"संमत सिध्दांता"* द्वारे मराठीचे मुळ हे *"तामिळ भाषेतुन"* मानलेले आहे. *डॉ श्री. ल. कर्वे* ह्यांनी सदर विधानाची पुष्टी केली आहे. *दुर्गा भागवत* ह्यांनी राजाराम शास्त्री भागवत ह्यांच्या संशोधन आधारे *"जुनी माहाराष्ट्री"* भाषा ही संस्कृत भाषेपेक्षा जुनी भाषा मानलेली आहे. या ठिकाणी दुर्गा भागवत ह्या संस्कृत भाषा ही *"क्लासिकल संस्कृत"* संदर्भात बोलतांना दिसतात. तर *प्रा. हरी नरके* ह्यांनी तर *"मराठी भाषा ही इसवी पुर्वीपासून अहिर माहाराष्ट्री - प्राचिन म-हाटी भाषेपासून शौरसेनी भाषेची उत्पत्ती झाली. आणि शौरसेनी भाषेपासुन मागधी / देशाची ह्या दोन भाषेची उत्पत्ती झाली,"* असा जावई शोध लावला. मराठी भाषेची *"मुख्य मराठी / अहिराणी मराठी / मालवणी मराठी / व-हाडी मराठी / कोल्हापूरी मराठी"* असे पोट-प्रकार दिसुन येतात. उपरोक्त संदर्भ हे मराठी भाषा - साहित्याला *"बुध्द भाषा - साहित्याचा प्रभाव"* इंगित करतांना दिसुन येते.

           *"मराठी भाषा आणि साहित्य"* ह्या उगम दिशेकडे गेल्यास *संत नामदेव महाराज* हे आपल्या अभंगात म्हणतात, *"बुध्द अवतारी आम्ही झालो संत | वर्णावया मात नामा म्हणे ||"* दुस-या अभंगात ते म्हणतात, *"मध्ये झाले मौन देव निज घ्यावी | बौध्द ते म्हणोनी नावे रुप ||"* ह्या अभंगात संत नामदेव महाराजांचे पंढरपूरचा विठोबा अर्थात - *"बुध्द ह्यांच्या प्रती असलेली खरी प्रेम भावना"* ही दिसुन येते. संत नामदेव परिवारातील *संत जनाबाई* ही सुध्दा आपल्या अभंगात म्हणते, *"होवुनिया कृष्ण कंस वधियेला | आता बुद्ध झाला सखा माझा ||"* तसेच दुस-या अभंगात म्हणते, *"ऐसा कष्टी होवुनी बौध्द राहिलासी ||"* ह्या अभंगात संत जनाबाईची प्रामाणिक निष्ठा संत नामदेव महाराज ह्यांच्या प्रती दिसुन येते. संत चोखामेळा महाराज ह्यांची पत्नी *संत सोयराबाई* ही तिच्या अभंगात म्हणते, *"देह असुनही तु ही देही | सदा समाधिस्त राही | पाहाते पाहणे गेले दुरी | मने चोखीयाची महारी ||"* ह्या अभंगात सोयराबाई हिचे संत चोखामेळा ह्यांचे प्रती असलेले खरे प्रेम आणि काळजी करणे ही दिसुन येते.  ब्राह्मण समाजाचे *संत एकनाथ महाराज* हे त्यांच्या अभंगांत म्हणतात, *"नवबा बैसे स्थिररुप | त्या नाम बौध्दरूप || संत तया दारी | तिष्ठाताति निरंतरी ||"* एकनाथ महाराज ह्यांची बुध्दाप्रती असलेली ही निष्ठा उच्च वर्गाला सहन झालेली नाही. *संत तुकाराम महाराज* हे त्यांच्या अभंगांत म्हणतात, *"नावे रुपे अंगी लावला विटाळ | होते ते निर्मळ शुध्द बुध्द ||"* दुस-या अभंगात ते म्हणतात, *"शुध्द त्यासी शुद्ध बुद्ध व्हावे ||"* संत तुकाराम महाराज ह्यांचे बुध्दाप्रती असलेली प्रेम निष्ठा आम्ही समजून घेणार आहोत की नाही ? हा प्रश्न आहे. कारण ब्राह्मणी मराठी साहित्याने ह्या संतांना वंचित करुन *संत ज्ञानेश्वर महाराज / संत रामदास स्वामी* ह्यांचा फार उदोउदो केलेला आहे. तर मराठीचे आद्य कवि म्हणुन *मुकुंदराज / संत ज्ञानेश्वर महाराज* ह्यांना अग्रस्थानी ठेवलेले आहे. आणि *संत नामदेव महाराज / संत चोखामेळा / संत जनाबाई* ह्या थोर मराठी आद्य कवि ह्यांच्यावर अन्याय केलेला आहे. हा झालेला अन्याय आम्ही तो दुर करणार काय ? हा प्रश्न आहे.

             बुध्द धर्म हा *"प्रेम / मैत्री / शांती / अहिंसा / प्रज्ञा / शील / करुणा / स्वातंत्र्य / समता / बंधुता / न्याय / लोकतंत्र"* इत्यादी आयामांचा खरा पुरस्कर्ता आहे. आणि ही समस्त आयामे एकमेकांसोबत सलग्न झालेली आहेत. अर्थात ती मानवतेची प्रामाणिक निष्ठा कास बांधणारी आहेत. *"प्रेमात पडणे / त्यात राहाणे / जाणते म्हणा वा अजाणेतुन बाहेर पडणे / हृदयभंग होणे, खरे तर हा प्रेमाचा (?) अलग विषय म्हणायला हवा."* प्रेमाच्या ख-या वास्तव्याची अनुभुती बौध्द धर्म हा *"मैत्री / बंधुता / करुणा / समता / न्याय"*  ह्या समस्त आयामासी ती निगडीत आहे. *"आनंद"* ही दुसरी व्यक्ती सहजपणे आपल्याला देत नसते. आपल्याला ती स्वतः निर्माण करावी लागत असते. *"नातेसंबंध"* जीवंत राहाणे हा अपरिहार्य भाग आहे. म्हणुन निरोगी, दिर्घकालीन, मजबुत, आंतरीक गाभा हा विकसित करणे हे परिपूर्ण आनंदी जीवन जगण्याची गुरुकिल्ली मानली जाते. *तथागत बुध्दांनी* स्वतः सोबतचं इतरांच्या कल्याणाचा मार्ग सांगितला आहे. *बुध्द साहित्य असो वा आंबेडकरी साहित्यात केवळ विद्रोह आणि नकार आहे,"* असा आरोप ब्राम्हणी मराठी साहित्यिकांनी केलेला दिसुन येतो. आणि आमची तथाकथित साहित्यिक ही त्या संदर्भाला बळी झालीत. परंतु बौध्द साहित्यातील *"सौंदर्यशास्त्र / नैतिकवाद / प्रेम / मैत्री"* इत्यादी आयामांना समजण्याची पात्रता वा मेरीट ब्राम्हणवादात कुठे आहे ? ह्या वर्गानी तर सहजपणे बौध्द साहित्यावर आपले स्व-अधिपत्य निर्माण केले आहे. *"ब्राह्मण्य मराठी"* हे लेबल लावले आहे. ब्राम्हण्य मंडळी साहित्याचा जो काही उपभोग घेत आहेत, ती सर्व काही *"बौध्द साहित्याची प्राचिन देणं"* आहे. मग ती *"गांधार कला / मथुरा कला"* ह्या शिल्पकला कां असे नां ? तेव्हा आता काही पात्र संदर्भावर चर्चा करु या.

           शाक्यकुमार *"सिध्दार्थ - यशोधरा"* ह्यांच्या जीवनातील प्रेम संदर्भ / किंवा शाक्य संघातील पाणीसंघर्ष विवाद आणि सिध्दार्थाचा गृहत्याग / यशोधरा हिच्या त्याग आणि कुटुंब जबाबदारी / सिध्दार्थ ह्याचे बुद्धत्वाला जाणे / धम्माला आपला पुत्राचे दान करणे आणि यशोधरा हिचे धम्माला पुर्णत: समर्पण होणे, ह्या समस्त जीवन प्रसंगात *"प्रेम, सौंदर्यशास्त्र, नैतिकवाद"* आम्ही शोधणार की नाही ? की नकार / विद्रोह ह्यावर चर्चा करणार ? हा प्रश्न आहे. *"चक्रवर्ती सम्राट अशोक - देवी"* ह्यांचे मिलन - प्रेम - विवाह होणे / शाक्य कुमारी देवी उर्फ वेदिसा उर्फ महादेवी हिची बुध्द श्रध्दा / सम्राट अशोकाच्या जीवनातील देवीचे स्थान आणि अशोकाचे बुध्द धर्माकडे जाणे / ८४ हजार स्तुपांचे - शिलालेख निर्माण / सम्राट अशोकाचे इतिहासात अजरामर होणे, ही संपूर्ण विषय बुध्द संदर्भाची भाषा सांगतात. *"महात्मा ज्योतिबा फुले - सावित्रीबाई"* ह्यांचे घरातुन बाहेर पडणे / सावित्रीबाई हिची म. फुलेंंना साथ देणे / फुलेंच्या शिक्षण मिशनमध्ये पुर्ण सहभाग देणे / अपमान सहन करुन स्त्रीयांना शिक्षित करणे / दत्तक पुत्र घेणे / फुलेंचे मिशन पुढे चालविणे / ज्योतिबा - सावित्री ह्यांच्या अंतर्प्रेमभावाचे काय ? , ह्या समस्त विषयात फुले परिवाराचे *"प्रेम, त्याग आणि जबाबदारी"* आम्हाला एक चिंतनाचा एक मोठा विषय आहे. आणि पुणेरी ब्राह्मण साहित्यिक हे *"ज्योतिबा फुलेंच्या लिखाणामध्ये व्याकरण"* शोधित बसले होते, ह्याला आम्ही काय म्हणावे ? *"डॉ बाबासाहेब आंबेडकर - रमाई"*  ह्यांचे शालेय वयात झालेले झालेले लग्न / रामजींचे जगाला निरोप दिल्यावर रमाई मातेवर आलेली जबाबदारी / पाठोपाठ मुलांचा मृत्यु होणे आणि हलाखीची घरची स्थिती / घर सांभाळताना रमाई आईचे बाबासाहेबांना *"घरच्या स्थितीची"* ती जाणिव न देता फार कष्ट करणे / बाबासाहेब ह्यांचे रमाई आईला पत्र लिहिणे वा रमाई आईचे बाबासाहेब ह्यांना पत्र लिहिणे / बाबासाहेब हे विदेशात शिक्षणाला असतांना बाबांच्या अभ्यासावर परिणाम होवु नये म्हणुन *"बाळाचा मृत्यु लपवुन"* ठेवणे / बाबासाहेब विदेशात बोटीवर जातांना रमाई आईचे निरोप देतानांचे अश्रु / बाबासाहेब विदेशातुन शिक्षण घेवुन आल्यावर त्यांचा सत्काराला नविन लुगडे नसल्याने बाबासोबत न जाण्याचा काही बहाणा करणे / आणि बाबासाहेब सत्काराला गेल्यावर छ. शाहु महाराजांनी बाबासाहेबांना भेट दिलेली शाल ही लुगडे समान घालुन दुरुनचं बाबासाहेब ह्यांचा सत्कार बघणे / रमाई आईने पंढरपुरच्या विठोबाचे दर्शन इच्छा केल्यावर बाबासाहेब ह्यांचे देवदर्शनास मना केल्यावर न जाणे / रमाई आईचा जगाला निरोप देणे / रमाईच्या जाण्याने बाबासाहेबांचे खचुन जाणे / बाबासाहेब - रमाई ह्यांच्या अंतर्प्रेमभावाचे आकलन ? आम्ही करणार आहोत की नाही ? भारतीय संविधान लिहितांना स्वातंत्र्य - समता - बंधुता - न्याय ह्या बुध्द विचाराचा आदर्श ठेवणे, ह्या समस्त विषय संदर्भात आम्हाला *"प्रेम / सौंदर्यशास्त्र / नैतिकवाद"* दिसत नसल्यास, तो दोष हा मात्र आमच्या *"प्रज्ञा चक्षुचा"* म्हणायला हवा नां ! कारण ब्राम्हणी वर्ग साहित्यिकांना *"आंबेडकरी साहित्यात केवळ नकार आणि विद्रोह दिसुन येतो,"* ह्याला काय म्हणावे ? आमची साहित्यिक वर्गाचे गप्प राहाणे ? ह्याबद्दल न बोललेले बरे. ब्राह्मण धर्मीय *संत ज्ञानेश्वर महाराज* हे रेड्याकडुन वेद वदवुन घेतात / ज्ञानेश्वर महाराज भींत चालवतात हा चमत्कार / इतकेच नाही तर *संत रामदास स्वामी* (नारायण सुर्याजीपंत कुळकर्णी  ठोसर) त्यांच्या "दासबोध" ग्रंथातील अभंगांत म्हणतात, *"संसार मुळीचा नासका | विवेक करावा नेटका ||"* / अर्थात संसारातुन पळ काढणारे ह्या संताचा उदोउदो करण्यात ब्राह्मण्य साहित्यिक वर्ग धन्यता मानतात. तेव्हा ह्या उच्च वर्गीयांच्या साहित्य दर्जाची खरी जाण होवुन जाते. ब्राम्हणी साहित्यिकांच्या ह्या *"भोगवाद / अनैतिकवाद"* विचारांची आम्ही समिक्षा करणार की नाही ? ह्या मराठी साहित्यावर आम्ही आपले अधिपत्य निर्माण करणार की नाही ? आमचा *"प्रज्ञा चक्षु"* उघडणार आहोत की नाही ? हा प्रश्न आम्ही सर्व साहित्य मंडळींना करीत आहोत. 

        जय भीम !!!!

-------------------------------------------

▪️ *डॉ मिलिन्द जीवने 'शाक्य'*

       नागपूर, दिनांक १८ नोव्हेंबर २०२५

 🌹 *बौध्द साहित्यातील प्रेम संदर्भाने साहित्य जगताला एक नविन दिशा दिली ...!*

       *डॉ मिलिन्द जीवने 'शाक्य',* नागपूर १७

राष्ट्रिय अध्यक्ष, सिव्हिल राईट्स प्रोटेक्शन सेल 

एक्स व्हिजिटिंग प्रोफेसर, डॉ बी आर आंबेडकर सामाजिक विज्ञान विद्यापीठ महु म. प्र.

एक्स मेडिकल ऑफिसर एवं हाऊस सर्जन 

आंतरराष्ट्रीय परिषदेतील संशोधन पेपर परिक्षक 

बुध्द आंबेडकरी लेखक, कवि, समिक्षक, चिंतक 

मो. न. ९३७०९८४१३८, ९२२५२२६९२२

             बौध्द साहित्यातील प्रेम संदर्भ आणि मानवी मनातील प्रेम संदर्भ ही भिन्न भिन्न भाव आहेत. बौध्द साहित्यातील प्रेम आयाम हे मानवी मुल्य निगडीत आहेत. *"बुध्द तत्वज्ञानाची खरी निव ही प्रेम, मैत्री, अहिंसा, शांती, करुणा ह्या विचाराशी निगडित आहे. आणि त्याला प्रेम आयामाने एकमेकांशी जोडलेले आहे."* आरोग्य आणि आनंदासाठी स्वतःवर प्रेम करणे हे फार सोपे असते. *"प्रेम ही एक शक्तिशाली, सकारात्मक उर्जा आहे. जी शरीर आणि मन यांच्यातील निरोगी संतुलनासाठी आवश्यक ही आहे."* इतर व्यक्तीचे प्रेम ओळखणे हा तर सहज विषय नाही. *"बुध्द साहित्यातील प्रेम संदर्भ हा प्रामाणिक अंतर्मनाचा साद घालणारा असतो. आणि हा सौंदर्यशास्त्र विषयाचा एक भाग आहे."* बुध्द साहित्यामध्ये *"नैतिकवाद"* ह्या आयामाला अन्योन्य साधारण महत्व असुन *"भोगवाद"* ह्या विषयाला अजिबात थारा नाही. *"कालीदास साहित्य"* हे खरे तर *"अनैतिक वादाकडुन भोगवाद"* विषयाकडे गेलेले दिसुन येतात. आणि *कालीदास* ह्याच्या जन्म-मृत्युचा इतिहास एक मोठे कोडे आहे. अर्थात कालीदास हे *"काल्पनिक पात्र"* आहे, असे ही म्हणता येईल. *"आंबेडकरी साहित्य"* हे खरे तर बुध्द साहित्य विचार प्रेरणेतुनचं निर्मित झालेले आहे. *डॉ बाबासाहेब आंबेडकर* ह्यांना भारतीय व्यवस्थेनी दिलेली वेदना आवाहने ही सर्वांना परिचीत आहेत. परंतु बाबासाहेबांनी व्यवस्थेशी कधी बदला घेतलेला नाही. बुध्द मैत्री भावनेची पहाट फुलविली होती. *चक्रवर्ती सम्राट अशोक* ह्यांनी पुनर्जीवित केलेले *"बुद्ध धम्म शासन"* ह्याला बाबासाहेबांनी पुनश्च रोपन केले आहे. सिध्दार्थ गोतम बुध्द हे *"महाकारुणिक बुद्ध"* झाले. चक्रवर्ती सम्राट अशोक हे तर जंबुद्वीपात *"देवानाम पिय"* महामानव झाले. आणि डॉ बाबासाहेब हे प्रथम *"बोधिसत्व"* झाले. आणि बुद्ध मैत्री ह्या भावनेतुन ते *"मैत्रेय बुद्ध"* झाले.

           प्रेम आयाम ह्या गंभीर विषयावर विशेष अशी चर्चा करतांना *"आचार्य रजनीश ते ओशो रजनीश"* असा हा व्यक्ती विषय *कालिदास* ह्या सारखा काल्पनिक विषय नाही. बुध्दांनी आपले वारीश हे संघाला मानले. *ओशो रजनीश* ही अगदी त्याच मार्गाने गेले. आचार्य रजनीश ह्यांचे पुस्तक *"संभोग से समाधी तक"* हे खुप चर्चीत झाले होते. बरीच मान्यवर ही सुध्दा *"रजनीश शिष्य"* झालेली आहेत. काही शिष्य ही माझ्या परिचीतही होती. पुढे एका शिष्याने तर बुध्द - आंबेडकराचा मार्ग सोडुन *"रजनीश मार्ग"* हा पत्करला होता. तो एक चांगला लेखक होता. त्यानी *"रजनीश विचाराशी निगडीत"* बरीच पुस्तके लिहिली आहेत. त्या रजनीश शिष्याच्या पुस्तकाला स्वतःला बुध्द - आंबेडकरी म्हणणा-या एका *"नामांकित प्राध्यापकांनी"* प्रस्तावना ही दिली  होती. तो रजनीश शिष्य एकदा माझ्याकडे आला आणि मला म्हणाला की, *"मी त्याच्या एका पुस्तकाच्या विमोचनात प्रमुख अतिथी व्हावे."* मी मात्र त्या *ओशो रजनीश शिष्याच्या* पुस्तकाला *"प्रमुख अतिथी"*  होणे नाकारले. कारण रजनीश हा विषय माझ्या बुध्दीला कधीच पटलेला नव्हता. *"कालीदास आणि रजनीश"* ह्यांच्या लिखाणावर मी भाष्य काय करावे ??? *ओशो रजनीश* ह्याला भारतामध्ये विरोध सुरू झाला. *ओशो रजनीश ह्यांनी पुढे  अमेरिकेत आश्रय घेतला.* रजनीश सोबत होती पर्सनल सेक्रेटरी *मां शीला आनंद.* ह्या पुर्वी रजनीश ह्यांची खाजगी सचिव *मां लक्ष्मी* होती. परंतु मां शीला आनंद ही मां लक्ष्मी हिला दुर सारण्यात सफल झाली होती. हा इतिहास शब्द मर्यादेमुळे आटोपता घेतो. *ओशो रजनीश* ह्यांचे सर्व काही व्यवहार सुत्रे *मां शिला आनंद* ही हलवीत होती. मां शिला आनंद हिने अमेरिकेतील *"ओरगान"* शहरालगत जंगलातील *"६२००० एकर जमिन "ओशो फाऊंडेशन"* ह्या पैश्यातुन विकत घेवुन *"रजनीशपुरम्"* हे शहर वसविले. अमेरिका ह्या देशात एक शहर बसविणे इतके सहजही नव्हते. ओशो रजनीश ह्यांच्या *"सेवेमध्ये ९६ रोल्स राईस लक्झरी कार आणि एक जेट विमान"* होते. अर्थात ओशो रजनीश ह्यांचा श्रीमंती थाट कल्पना करु शकता. परंतु काही कारणे झालीत. ओशो रजनीश ह्यांना अमेरिका हा देश सोडावा लागला. *मां शीला आनंद* हिला जेल झाली. *"रजनीश - शीला"* ही विभक्त झालीत. *ओशो रजनीश* ह्यांनी भारतामध्ये पाय ठेवल्यावर ओशो रजनीश म्हणाले होते की, *"मी बुध्दाच्या धरतीवर पाय ठेवीत आहे."* मुलत: ओशो रजनीश हे *"तेरा पंधी जैन"* होते. *शीला आनंद* हिचा इतिहास ही खुप अलग होता. अमेरिकी *मार्क हेरीस सिल्वरमेन* हे शीलाचे पहिले पती होते‌. मार्क ह्यांचा मृत्यु झाल्यावर रजनिश शिष्य *जॉन शेल्फर* ह्यांच्या सोबत शीला हिनी दुसरा विवाह केला. अमेरिकेत शीला ही जेलमधुन सुटल्यानंतर स्वीस नागरीक *उर्स बिर्नास्टील* ह्यांच्या सोबत शीला हिने तिसरा विवाह केला. *शीला आनंद* ही ओशो रजनीश ह्यांच्यापासुन अलग झाल्यावर ही, पत्रकारांनी विचारलेल्या प्रश्नावर म्हणाली की, *"ओशो हे आज ही माझे गुरु आहेत. मी ओशोवर खुप प्रेम करते."* परंतु ओशोची विचारधारा *"संभोग से समाधी तक"* ह्यामुळे शीला आनंद ही *"एड्स"* ह्या रोगामुळे मृत्युला प्राप्त झाली. बुध्दाच्या अष्टांग मार्गातील *"समाधी"* (Concentration) ही सम्यक मार्ग दाखविणारी आहे. तर ओशो रजनीश ह्यांची *"समाधी"*???  हा विवाद विषय आहे. *"विपश्यना"* (Meditation) हा अलग विषय आहे. मग *ली होंगजी* ह्यांची *"फालुन दाफा असो वा फालुन गोंग"* साधना असो, ही विपश्यना साधना पासुन अलग असा विषय आहे. सांगावयाचे असे की, *"आपण कोणत्या मार्गाने जात आहो, ती दिशा समजुन घेणे आपल्याला खूप गरजेचे आहे."* भावनेच्या आहारी जावुन कुठलाही निर्णय घेता कामा नये.

             *"प्रेम"* (Love) हा व्यापक विषय आहे. सोप्या सरळ भाषेत मानवी दृष्टिकोनातून *"प्रेम म्हणजे दुस-या व्यक्तीबद्दल / प्राणी / वस्तु बद्दल तीव्र आकर्षण - भावनिक आसक्ती / काळजी / जवळीक / संरक्षण / आकर्षण / आपुलकी / विश्वास"* ह्या संदर्भाचा समावेश होतो. प्रेमाची काही विविध रंगी रुपे ही आहेत. जसे की - *रोमॅंटिक प्रेम* (लैंगिक आकर्षण - भावना आधारित) / *मित्र प्रेम* (मैत्री - विश्वास - सहकार्य आधारित) / *कुटुंब प्रेम* (कौंटुबिक आपुलकी - काळजी) / *स्नेह* (व्यक्ती - वस्तु प्रती स्नेह भाव) / *परोपकार* (इतरांना मदत करणे - कल्याणकारी भावना). प्रेमाची काही गुणधर्म ही दिसुन येतात. जसे की - *आत्मियता* (जवळीक - विश्वास) / *उत्कटता* (तिव्र प्रेम भावना) / *बांधिलकी* (नाती जपणे). तसे बघितले तर *प्रेम* हे मानवी जीवनात खुप आवश्यक विषय आहे. सिध्दार्थ हे गोतम बुध्द बनण्यापुर्वी *"राजकुमार सिध्दार्थ - यशोधरा"* ह्यांंचे निस्सिम प्रेम संदर्भ / यशोधरा हिचा त्याग आणि जबाबदारी हा सहज असा विषय नाही. *आम्रपाली* हिचे तर वैशालीची नगरवधु बनने / *"आम्रपाली - सम्राट बिंबीसार"*  ह्यांचे निस्सिम प्रेम / देश प्रेमासाठी आपला प्रेमी शत्रू देशाचा सम्राट आहे, म्हणून त्या दोघांचे वियोग होणे, हा प्रेम संदर्भ समजुन घेणे गरजेचे आहे. *महात्मा ज्योतिबा फुले - सावित्रीबाई* ह्यांच्या अंतर्मन प्रेमाचे, आम्ही कधी मुल्यमापनचं केले नाही. हाच प्रश्न *बाबासाहेब डॉ आंबेडकर - रमाई* ह्यांच्या अंतर्मन प्रेमाचा ही आहे. त्यांच्या त्यागाचे केवळ बखाणचं गात आलो आहे. परंतु कृतीशीलता ही आमची शुण्य राहीलेली आहे. *"साहित्य लिपी - भाषा उगम"* हे मुलत: बुध्द विचार आहेत. ह्याबाबत हवे तसे संशोधन - प्रसार - प्रचार हा कधी झालाचं नाही. कुकुरबिटा सारखे लिखाण रचल्या गेले. *बुध्द - आंबेडकरी साहित्याला फक्त "विद्रोह - नकार" ह्या सिमित करण्यात आले.*  बुध्द  - आंबेडकरी साहित्यातील *"सौंदर्यशास्त्र - नैतिक वाद - मानवतावाद - प्रेम भाव"* इत्यादी अहं शोधण्याचा कां प्रयास केला नाही ? हा माझा प्रश्न आहे. भोमणगिरी साहित्यिकांची लाचारी स्विकारण्यात आली.  *आचार्य अश्वघोष* ह्यांचे एका कन्येशी प्रेम होणे - वियोग झाल्यानंतर *"उर्वशी वियोग"* नाटक लिहिणे हा भावनेचा विषय असला तरी, *"बुध्द साहित्याने आपली नैतिकता"* जोपासलेली आहे. इसवी सन १० व्या शतकानंतरचे *वैदिक युग* हे अनैतिकता वादाचे युग होते. *"भोगवाद"* युग होते. *"वैदिक युगातील साहित्याने"* -  भोगवाद / अनैतिकता वाद / भ्रष्टाचार / धोकादारी / अविश्वास ह्या सर्व सीमा आत्मसात केलेल्या दिसुन येतात. प्रेम संदर्भ हे बदललेले आहेत. अर्थात अध:पतनांच्या राज्याची ती पहाट दिसुन येते !!!

-----------------------------------------

▪️ *डॉ मिलिन्द जीवने 'शाक्य'*

       नागपूर, दिनांक १६ नोव्हेंबर २०२५

 ✍️ *बुद्ध - आंबेडकरी साहित्याची आजची भरारी  : दिशा - दशा आणि वास्तव !*

      *डॉ मिलिन्द जीवने 'शाक्य',* नागपूर १७

राष्ट्रिय अध्यक्ष, सिव्हिल राईट्स प्रोटेक्शन सेल 

एक्स व्हिजिटिंग प्रोफेसर, डॉ बी आर आंबेडकर सामाजिक विज्ञान विद्यापीठ महु म. प्र.

एक्स मेडिकल ऑफिसर एवं हाऊस सर्जन 

आंतरराष्ट्रीय परिषद के संशोधन पेपर परिक्षक 

मो. न. ९३७०९८४१३८, ९२२५२२६९२२

             *"बुध्द - आंबेडकरी साहित्य"* तसे बघावे तर परस्पर एकजीव आहे. काही थोडे फार बदलाव वरवर दिसुन येतात ही ! परंतु डॉ बाबासाहेब आंबेडकर हे सरते शेवटी बुध्दाच्या मार्गाचा स्वीकार करतात. *"बुध्दमय भारत"* हे बाबासाहेब आंबेडकरांचे अंतिम ध्येय होते. बुध्द - आंबेडकराचा जीवन संघर्षात बरीचं साम्य ही दिसुन येतात. बुध्दाचा पहिला संघर्ष हा *"रोहिणी नदी पाणी वाटपावरुन"* शाक्य युवा संघामध्ये झालेला प्रमुख विवाद होता. शाक्य संघाचे म्हणने सिध्दार्थास मान्य न झाल्यामुळे सिध्दार्थाला शाक्य संघ / आपले राज्य सोडुन जावे लागलेले होते. बाबासाहेब डॉ आंबेडकर ह्यांनी सुद्धा ३० मार्च १९२७ रोजी महाड जिल्हा रायगड येथे *"चवदार पाणी सत्याग्रह"* केला. बुध्दाचा दुसरा सत्याग्रह म्हणजे *"अनैतिक रीती रिवाजांच्या"* विरोधात होता. बुध्दाने अनिष्ट प्रथा - रूढी विरोधात बंड केले. अर्थात *"मानवी अधिकार प्राप्तीचा"* तो मुख्य लढा होता. बुध्दाचा लढा हा *"समतेचा"* होता. बाबासाहेब डॉ आंबेडकर ह्यांनी २ मार्च १९३० रोजी नासिकचा *"काळाराम मंदिर सत्याग्रह"* केला. सदर लढा ही *"मानव अधिकार प्राप्तीचा"* होता. *"समतेचा लढा"* होता. देवदर्शन हा प्रमुख उद्देश नव्हता. बुध्दांनी *"देवत्व संकल्पना"* नाकारली. बाबासाहेब ह्यांनी ही *"देवत्व संकल्पना"* नाकारली. बुध्दाचे अंतिम लक्ष *"बहुजन हिताय बहुजन सुखाय"* राहिलेले आहे. बाबासाहेब डॉ आंबेडकर ह्यांनी *"भारतीय संविधान"* ह्याचे लिखाण करुन  *"संविधानिक मौलिक अधिकार"* मिळवुन दिलेले आहेत. सांगायचे असे की, बाबासाहेब डॉ आंबेडकर ह्यांनी स्वाभिमानी जीवन जगण्यासाठी आम्हाला *"बुद्ध"* दिला. आमचा आदर्श हे *"बुद्ध साहित्य"* असायला हवे. *"दलित साहित्य"* हे तर कदापी नाही. *"दलितत्व भावना"* कोण शहाणा व्यक्ती स्वीकार करणार ? मग *"दलित साहित्याचा"* उदोउदो कश्यासाठी ? परतुं काही साहित्यिक पांढरपेशा वर्गानी *"दलित विचार"* तर काहीं साहित्यिक वर्गांनी *"कॅम्युनिस्ट विचार"* हा शोषित वर्गावर लादण्याचा प्रयत्न केला होता. आणि काळाच्या ओघात ती मंडळी ही सफल सुध्दा झालीत. परंतु *"सत्य हे सत्यचं असते."* पुढे दलित साहित्य / कॅम्युनिस्ट साहित्य हा विचार मागे पडला. आणि *"बुध्द साहित्य"* हे माणसाच्या केंद्रस्थानी आले. आता तथाकथित पांढरपेशा वर्गाच्या गोरख विषयाकडे वळु या.

            इहवादी साहित्यिक *प्रा. डॉ. यशवंत मनोहर* ह्यांनी मार्क्स ही सांगितला आणि सोबत केशवसुत ही सांगितला. *"रमाई"* वर लिखाण केले म्हणुन / वा बुध्द ह्यावर थोडेफार बोलले म्हणुन मनोहर ह्यांना आपण *आंबेडकरी - बौध्द साहित्यिक* म्हणायचे काय ? वरुन डॉ मनोहर यांना रमाई वर लिहिण्याची प्रेरणा *सिध्दार्थ तलवारे* संपादित रमाई ह्या प्रतिनिधिक कविता संग्रहावरुन मिळालेली आहे. डॉ मनोहर ह्यांनी पहिल्या दोन आवृत्तीती सदर नावाचा उल्लेख केला. नंतरच्या आवृत्तीत नावाचा उल्लेख गायब झाला. मनोहर ह्यांनी तर स्वतः:ला *"इहवादी"* मानलेले आहे. यशवंत मनोहर हे स्वतः *"श्रध्दा / अंधश्रद्धा"* दोघांना समान समजुन *"श्रध्दा"* ही नाकारतात. बुध्द म्हणतात, *"सध्दा बिजं तण्ते वुट्ठि पञ्ञा मे | .........."* (अर्थात : श्रध्दा हे माझे बी आहे. तपश्चर्या ही वृष्टी आहे. प्रज्ञा हा जु आणि नांगर आहे. पापलज्जा हा इसाड, चित्त ही दोरी, आणि स्मृती (जागृती) हा फाळ व चाबुक आहे. काय आणि वाचेचे मी संरक्षण करतो. उदरनिर्वाहाच्या आहारात संयमित असतो. सत्य हे माझे निंदन आहे. आणि संतोष ही माझी सुट्टी आहे. तसेच धुरा वाहणारा उत्साह योगक्षेमभिमुख (निर्वाणाभिमुख) जातो. व तेथे गेल्यावर तो परत येत नाही. तो शोकरहित होतो.) ह्या प्रकारे *"श्रध्दा"* ह्या विषयावर खुप काही बुध्द गाथा संदर्भ देता येतील. लेखाला शब्द मर्यादा असल्याने हा विषय आटोपता घेतो. यशवंत मनोहर ह्यांना व्यावसायिक साहित्यिक मानल्यास गैर होणार नाही. दुसरे साहित्यिक *प्रा. रावसाहेब कसबे / प्रा. हरी नरके* हे आंबेडकरी विचाराला *"गांधी विचारांची"* फोडणी देण्याचा प्रयास करीत असतात. ह्या दोन्ही लेखकांच्या *"गांधी फोडणीवर"* मी उत्तर दाखल माझे विचार ह्यांनी प्रकाशीत  झालेले आहेत. त्यामुळे हा विषय आटोपता घेतांना ह्या दोघां महाशयांना गांधींची गरज कां पडलेली आहे ? हा अहं प्रश्न आहे.

            *"दलित पॅंथर"* ही ९ जुलै १९७२ ला अमेरिकेतील *"ब्लॅक पॅंथर"* ह्या कॅम्युनिस्ट विचारापासुन स्थापन झालेली एक सामाजिक संघटना. आम्ही युवा पिढी त्याकाळात गारद झालेली बघितली आहेत. *"ब्लॅंक पॅंथर"* (१९६०) चे संस्थापक मंडळीत *ह्युब न्युटान / ओटान फोर्ट / बॉबी स्कले* / ह्यांच्या सोबत *माल्कम एक्स* ह्यांच्या लिखाणातुन जन्माला आल्याचा एक इतिहास आहे. लिखाणाला शब्द मर्यादा असल्याने हा विषय आटोपता घेतो. प्रश्न आहे, *"बुध्द - फुले - शाहु - आंबेडकर विचारधारा"* भारतामध्ये असतांना *राजा ढाले / नामदेव ढसाळ / ज. वि. पवार* समान काही मंडळींना *"कॅम्युनिस्ट विचारधारा"* प्रभावाच्या नावाचा आसरा कां घ्यावा लागलेला आहे ??? दलित पॅंथर स्थापनेच्या एक वर्षापुर्वी *नामदेव ढसाळ* ह्यांच्या *"गोलपीठा"* ह्या काव्यसंग्रहाचा खुपचं उदोउदो झालेला होता. *"गोलपीठा"* ह्या शब्दाचा साधा अर्थ म्हणजे *"वेश्यालयातील कविता."* शब्द भाषा तर भयानक घाणेरडी आहे. काही वर्गांच्या न समजणाच्या पलिकडची. वेश्यांच्या जीवनातील कोणते संदर्भ आपण हे घ्यायला हवेत ? ह्या विषयावर पुन्हा कधी तरी चर्चा करु या. *शरणकुमार लिंबाळे* ह्याला स्वतः ला तर दलित कवि म्हणण्यास धन्यता दिसुन येते. लिंबाळे हा दलितत्व सोडायला तयार नाही तर, त्याला मिळालेल्या *"सरस्वती पुरस्कार"* ह्याची त्याला लाज वाटण्याचे काही कारण दिसत नाही. आणि *लोकनाथ यशवंत* हा स्वतः:ला तर *"वादीहिन कवि"* असल्याचे तो बोलुन गेला. लोकनाथ हा आंबेडकरी बांधिलकी नाकारत असल्यामुळे ह्या विषयावर अधिक जास्त काय बोलावे ? कदाचित प्रेत उचलतांना समाजाच्या *"चार लोकांची"* त्याला गरज असण्याचे कारण दिसत नाही.

         सनदी अधिकारी ह्या पदावरून निवृत्त झालेले आमचे धम्म मित्र - *इ. झेड. खोब्रागडे* हे तर *"अफलातुन प्राणी"* आहेत. आंबेडकरी साहित्याला छेद देण्यास खोब्रागडेच्या मेंदुतुन *"संविधान साहित्य"* किडा हा जन्माला आला. *"भारताचे संविधान"* हे कसे साहित्य होणार आहे ? *"भारताचे संविधान"* हे तर *कायद्याचे पुस्तक* (Legal Book) नाही. तर ते *"कानुनी दस्तावेज"* (Legal Documents) आहे, हे समजुन घेणे खुप गरजेचे आहे. दीक्षाभूमी नागपूरला झालेल्या पहिल्या *"संविधान साहित्य संमेलनाला"* माझी संघटना *"सिव्हिल राईट्स प्रोटेक्शन सेल"* द्वारा तिव्र विरोध केला गेला. *"उच्च न्यायालय"* नागपूर खंडपीठात याचिका क्र. ३९४०/२०१९ मी स्वतः *(डॉ मिलिन्द जीवने विरुद्ध संविधान फाऊंडेशन)* दाखल केली होती. उच्च न्यायालय नागपुर येथे माझी बाजु सर्वोच्च न्यायालयातील वकील *एड चेतन बैरवा आणि एड बी बी रायपूरे* ह्यांनी मांडलेली होती. त्यावेळी माझ्यासोबत *एड. संदिप ताटके / वंदना जीवने / डॉ किरण मेश्राम / डॉ मनिषा घोष / डॉ भारती लांजेवार / चैताली रामटेके* ह्या मंडळीची खुप साथ होती. आपल्याला जी काही साथ मिळत असते, ती कधीच विसरता कामा नये. विद्वत न्यायाधीश द्वय *रवी देशपांडे / विनय जोशी* ह्यांच्या बुध्दीची मला खुप कीव करावीशी वाटते. सदर महोदयांनी *"संविधान साहित्य"* संमेलन घेतल्याने माझ्या (डॉ जीवने) *"मुलभुत अधिकाराचे हनन होत नसल्यामुळे माझी सदर याचिका रद्दबातल केली."* सदर याचिका ही *"माझ्या मुलभूत अधिकाराचे हनन"* होत असल्यामुळे दाखल केली नव्हती. *"भारतीय संविधानाची गरीमा कायम रहावी"* म्हणुन दाखल केली होती. साहित्य जर मान्य नसेल / वा स्वीकार्य नसेल तर त्याला जाळले ही जावु शकते. जसे *"मनुस्मृती ग्रंथाचे दहन"* हे बाबासाहेब आंबेडकर द्वारा करण्यात आले होते. इ झेड  खोब्रागडे महाशयाच्या ह्या दुष्कृतीमुळे नवी दिल्लीच्या जंतरमंतर येथे *"संविधानाची होळी"* पेटविण्यात आली होती. असे ही लोक प्रशासनात वा शासनात बिन-अकलेचे सनदी अधिकारी नियुक्त होतातचं कसे ? हा अहं प्रश्न आहे.

            *"जागतिक आंबेडकरी साहित्य परिषद"* ह्या नावाने विदेशात *टुरीझम बिझनेस* करणारे *प्रा. दीपक खोब्रागडे* एक अफलातून प्राणी आहे. जागतिक साहित्य परिषद आयोजन ह्यास विरोध करण्याचे काही कारण नाही. पण *"जागतिक साहित्य परिषदेचा आयोजन दर्जा जागतिक स्तरावरील असायला हवा नां !"*  वा आंतरराष्ट्रीय परिषद घेण्याची आपल्यात ती पात्रता हवी. आंतरराष्ट्रीय दृष्टी हवी. पण ह्या जागतिक साहित्य नावाने चक्क *"ट्युरीझम व्यापार"* करणे !!! ह्यापेक्षा खुलेपणाने व्यापार करणारे *"दलाल"* बरे. सोबत जातीयवादी *डॉ. गिरीश गांधी* ह्यांचा विशेष आशिर्वाद आहे. तसे गिरीश गांधी ह्यांच्या आर्थिक सहकार्याने पुरस्कृत असणारे *प्रा. डॉ. यशवंत मनोहर / इ. झेड. खोब्रागडे / स्मृतिशेष डॉ. भाऊ लोखंडे* सारखी काही मान्यवर आहेत / होतीचं. आता तर *प्रा. डॉ. श्रीपाल सबनीस* सारखी पंडा मंडळीसुद्धा आवाजी पोंगा वाजवीत आहेत. *पुरस्कार* तसेच *अध्यक्ष* पदाचा मोह आमच्या *"तथाकथित पांढरपेशा साहित्यिक वर्गाला"* दिसुन येतो. असाचं ह्या *"पुरस्काराच्या"* मागे धावणारा माझा जीवलग मित्र *प्रा. डॉ. प्रदिप आगलावे*  हा सुद्धा *डॉ गिरीश गांधी* ह्यांच्या मागे धावतांना मला दिसुन आला होता. नामांकित नाटककार / आकाशवाणी नागपुर येथे कार्यक्रम अधिकारी असलेला माझा खुप जीवलग मित्र *अमर रामटेके* ह्यांच्या शब्दात *डॉ. गिरीश गांधी म्हणजे सांस्कृतिक डॉन."* माझा जीवलग मित्र *प्रदीप आगलावे* हा तर महाराष्ट्र शासनाच्या डॉ बाबासाहेब आंबेडकर खंड प्रकाशनात खुप विवादाचा पात्र झाला. समाजशास्त्री - *प्रदीप आगलावे* ह्यांचे लिखाण बुद्ध - आंबेडकरी साहित्य विषयासी निगडित आहे काय ? हा तर संशोधनाचा विषय आहे. बाबासाहेब डॉ आंबेडकर ह्यांनी *"जातीची"* समाजशास्त्रीय व्याख्या केली. *"Caste is a closed class."* (जात हा बंद वर्ग आहे.) बाबासाहेब ह्यांची *"समाजशास्त्रीय थेयरी"* सुध्दा आहे. आमचे मित्र प्रदीप आगलावे ह्यांनी स्वतःची कोणती समाजशास्त्रीय थेयरी विषद केली ? हा सुध्दा संशोधनाचा विषय आहे. आम्ही *"अभ्यासक मंडळींनी"* ह्या विद्वानाकडुन अशी अपेक्षा करणे काही गैर होणार नाही.

          बुध्द - आंबेडकरी साहित्य हा विषय खुप गहण विषय आहे. *"सर्व साहित्याची ती जननी आहे."*  बौध्द साहित्य हे *"सौंदर्यशास्त्र / मानवशास्त्र / दर्शन शास्त्र / नैतिकवाद / राष्ट्रवाद / प्रेम - मैत्री - करुणा"* ह्याचा संगम आहे. परंतु ह्या साहित्याला केवळ *"विद्रोह - नकार"* ह्यामध्ये सिमित करण्याचा प्रयत्न *"ब्राम्हण्य मानसिकता साहित्यिक वर्गांकडुन"* झालेला आहे. *"बुध्द साहित्य हेच खरे तर समस्त भाषा साहित्याची जननी आहे."* बुध्द साहित्याचे संदर्भ *"ब्राम्ही लिपी"* (धम्म लिपी) / बोली भाषा - *"पाली भाषा"* निगडीत असतांना, सदर विषय रुजविण्याचा प्रयास कां गेला नाही ? हा प्रश्न आहे. बुध्द - आंबेडकरी साहित्यामध्ये *सौंदर्यशास्त्र / नैतिकवाद / मानवतावाद / राष्ट्रवाद / प्रेम आयाम"* इत्यादी संदर्भाचा उहापोह करणारी/ संशोधन लिखाण करणारी फार कमी मान्यवर दिसुन येतात. *"हिब्रू संस्कृत / अपभ्रंश भाषा / आदि हिंदी"* ह्याचे उगम स्थान *"पाली भाषा"* आहे. हिब्रू संस्कृत ची लिपी *"ब्राम्ही लिपी"* आहे. आताची संस्कृत भाषा ही *"क्लासिकल संस्कृत"* असुन लिपी ही *"देवनागरी लिपी"* आहे. *कालीदास* ह्यांचा खुप उदोउदो होत असतांना कालिदास ह्यांच्या लिखाणात *"नैतिक वाद"* कुठे आहे ? कालीदास हा *"भोगवाद साहित्याचे प्रतिक"* आहे. ह्यावरुन कालीदास ह्यांचा *"जन्म - मृत्यु स्थान"* गुमनाम आहे. अर्थात कालीदास हा काल्पनिक पात्र दिसुन येतो. भारतातील *"भाषा साहित्यावर एकाधिकारशाही"* ब्राह्मण वर्गाची असतांना, *"आमचा हा साहित्यिक वर्ग"* ब्राह्मण पायाखाली लोळण कां घेतो ? ही आमची वेदना आहे. उपरोक्त कारणे ही *"आमच्या साहित्यिक वर्गाच्या वस्त्रहरण करण्याची"* आहेत, हे पुनश्च सांगायला नको !!!

---------------------------------------

▪️ *डॉ. मिलिन्द जीवने 'शाक्य'*

      नागपूर दिनांक ९ मे २०२५

 👌 *प्राचिन बौध्द स्त्री साहित्यातील स्त्रीयांचे स्वातंत्र आणि अधिकार !!!*(ब्राम्हणी धर्माने स्त्रीला मानसिक / शारिरीक गुलामी दास्य दिले)

       *डॉ. मिलिन्द जीवने 'शाक्य',* नागपूर १७

राष्ट्रिय अध्यक्ष, सिव्हिल राईट्स प्रोटेक्शन सेल 

एक्स व्हिजिटिंग प्रोफेसर, डॉ बी आर आंबेडकर सामाजिक विज्ञान विद्यापीठ महु म प्र 

एक्स मेडिकल ऑफिसर एवं हाऊस सर्जन 

आंतरराष्ट्रीय परिषद संशोधन पेपर परिक्षक 

मो. न. ९३६०९८४१३८, ९२२५२२६९२२

          प्राचिन *"बौध्द स्त्री साहित्य"* संदर्भ हा बुध्द धर्माशी निगडित असा विषय आहे. *"थेरी गाथा / थेरा गाधा"* ह्या प्राचिन दोन ग्रंथापैकी "थेरीगाथा" हा ग्रंथ  *"स्त्री संगित"* ह्या विषयाचे संकलन आहे. ह्याशिवाय *"यशोधरा (काव्य) / भिक्खुणींच्या कविता"* आणि ग्रंथ हे उपलब्ध आहेत. वरिष्ठ बौध्द भिक्खुणी वर्ग ह्या आपले रचित गीत कनिष्ठ भिक्खुनीकडुन वदवुन घेत असत. थेरीगाथेमध्ये काही कथांचाही समावेश दिसून येतो. *भिक्खुणी पटाचारा* ह्या साहित्य लिखाण करणा-या भिक्खुणीचा उल्लेख बुध्द स्त्री साहित्यात दिसुन येतो. संयुक्त निकायात *भिक्खुणी खेमा* / अंगुत्तर निकायात *भिक्खुणी विशाखा* हिचा उल्लेख दिसुन येतो. स्त्री वर्गाला *भिक्खुणी* (सन्यास) होण्याचा पहिला अधिकार हा *भदन्त आनंद* ह्यांच्या मार्फत बुध्दाने प्रदान केलेला आहे. सिध्दार्थ ह्यांची मावशी (पालनकर्ती आई) *महाप्रजापती* हिला *बौद्ध भिक्खुणी* बनण्याचा पहिला मान मिळाला. ह्याशिवाय *"मित्ता / तिस्सा / उब्बीरी / विजया / किस्सा गौतमी / पतली गौतमी / बम्हण कन्या चंदा"* ह्यांच्या कविता लिखाणांचा संदर्भ आहे. बुध्द साहित्यात स्त्री वर्गाला सन्मानित हे स्थान होते. उच्च शिक्षण घेण्याचा अधिकारही होता. स्त्री वर्गाला पुरुष बरोबरीचा दर्जा होता. स्त्री वर्गाला उत्तराधिकारी करण्याचा अधिकार होता. बौध्द साहित्यात स्त्री वर्गाला घृणा दृष्टीने बघितले जात नसे. बौध्द साहित्यात स्त्री ही *"निर्वाण"* अवस्था प्राप्तीचा संदर्भ आहे. बौध्द साहित्यामध्ये स्त्री वर्गाला गृहस्थ जीवनात मानाचे स्थान होते. काही उच्च वर्गीय स्त्री / पुरुष लेखकांनी *"बुध्दाचा भिक्खुणी"* बनण्याला विरोध असण्याचे संदर्भ दिलेले दिसुन येतात. त्यावर आपण पुढे चर्चा करणार आहोतचं. परंतु बुध्द धर्मात असलेल्या भिक्खुणी संदर्भात प्रथम चर्चा करु या.

           बौध्द भिक्खुणी संघात सर्वात अग्रणी / वरिष्ठ *महापजापती गोतमी* / ज्ञानामध्ये अग्रणी - *खेमा* / विनय ज्ञानसंपन्न - *पाटाचारा* / धम्म विश्लेषिका - *धम्मदिन्ना* / धम्म तल्लिन अग्रणी - *सुन्दरीनंदा* / धम्म उर्जावान - *सोना* / धम्म दिव्यदृष्टी अग्रणी - *सफुला* / तिव्र अंतर्दृष्टी अग्रणी - *भद्दा कुंडलकेशा* / स्मरणशक्तीमध्ये धारिका - *भद्दाक्कचना* / भारी वस्त्र धारिका - *किसा गोतमी* / धर्मामध्ये आस्था धारिका - *सिंंगालक माता* ह्या बौद्ध भिक्खुणीचा संदर्भ देता येईल. तर उत्तम गृहिणी वर्गात - शरण जाण्यात प्रथम अग्रणी - *सेनियाश्वेता* / दानकर्ता अग्रणी - *विशाखा* / धम्म शिकण्यात अग्रणी - *खुज्जुतारा* / मेत्ता निवास प्रबंधक अग्रणी - *सामावती* / अवशोषण अग्रणी - *उत्तरानंद माता* / उत्तम वस्तु दाता अग्रणी - *सुप्पवसा कोलियधिता* / रोगी सेवा करणारी - *सुप्पिया* / अनुभव आत्मविश्वास अग्रणी - *कातियानी*/ विश्वसनियता अग्रणी - *नकुलमाता* / मौखिक संचरणात विश्वास अग्रणी - *कुरारधारा काली* ह्या स्त्री वर्गाचा विशेष उल्लेख करता येईल. ह्याशिवाय वैशालीची नगरवधु *आम्रपाली* हिचा विशेष उल्लेख करता येईल. आम्रपाली हिने तर *अर्हत* अवस्था प्राप्त केली. तसेच ब-याच भिक्खुणी वर्गानी *"अर्हत"* ही अवस्था प्राप्त केल्याचा बुध्द धम्मामध्ये संदर्भ आहेत. *"बौध्द भिक्खु संघात"* आध्यात्मिक दृष्टीने सर्वोच्च स्थानावर *भदंत महाकश्यप* ह्यांचा उल्लेख आहे. महाकश्यप ह्यांचाप्रमाणेच *"भिक्खुणी संघाची - भदंत भद्दा"*  (धम्मसुत्त ३७) थेरीने सर्वोच्च स्थान प्राप्त केले होते.

          तथागत बुद्धांनी आपल्या *"भिक्खुणी संघात"* (संन्यास) विवाहित / अविवाहित / विधवा / वेश्या पासुन सर्व प्रकारच्या स्त्रीयांना *"परिव्रजा"* घेण्यास अनुमती दिलेली होती / आहे. सर्व प्रकारच्या स्त्रीयांना पुरुषा बरोबर स्वातंत्र्य / समता / आत्मविकास इत्यादी मानवी जीवनाची सर्व आयामे खुली केलीत. प्राचिन *"बुध्द स्त्री साहित्य"* परंपरा ही पुढे अव्याहत सुरु झाली. सदर बुद्ध साहित्य परंपरेत इसवी ५ व्या शतकात झेन बुध्दीझमच्या *प्रज्ञातारा* (२७ व्या भारतीय कुलगुरू) / १३ व्या शतकात जापानी झेन गुरु *मुगाई न्योदाई* /  १८ व्या शतकात *एलिझाबेथ पीबॉडी* ह्यांचा विशेष उल्लेख करता येईल. *"धर्मशास्त्र / इतिहास / पुरातत्त्व शास्त्र / मानववंशशास्त्र / स्त्री वाद"* ह्या विषयावर लिखाण दिसुन येते. ह्यानंतर सदर साहित्य लिखाण परंपरा जापानी बौध्द भिक्खुणी *फुकुदा चियोनी* / तिब्बती बौध्द भिक्खुणी *चोकी द्राण्मा / जेट्सुन्मा तेनजिन पाल्मो* (हिमाचल प्रदेश) / कॅलिफोर्निया येथिल *भेटी वेनगास्ट* /  तिब्बती भिक्खुणी *वेंडी गार्लींग* / विदेशी पाश्चात्त महिला *मॅडम ब्लाव्हसी / कनील ओल्काट* / थायलंडच्या भिक्खुणी *वरंगगाना वनविचायान* / ब्रिटिश महिला *फ्रेडा बेदी* / तायवानच्या *ता ताओ फा त्झु* (व्होरामाई) / अमेरिकेतील *करुणा धर्म / ऍनी पेमा चोड्रान / जेत्सुन्मा अहकोन ल्हामो / कुलिंग / शेरी चायात / खेनमो डोलमा / आया सध्दाम्मा* / झेन शिक्षिका *रोशी*  /  थायलंडच्या *चाटसुपार्म कबिलसिंग* (धम्मानंदा)/ म्यानमारच्या (बर्मा)  *सकवादी गुणसिरी* / अमेरिकेच्या *नेव्ही एलटीटस जेनेट सिन* / टेक्सासघ्या *मर्ली कॉड बॉयड*/ *विकी मैकोजी / सुसान मकॉट* अशी स्त्री वर्ग लेखिकेची बरीच लांब यादी आहे. थायलंडच्या धम्मानंदा ह्यांना माझी संस्था *अश्वघोष बुध्दीस्ट फाऊंडेशनचा* आंतरराष्ट्रीय *"शाक्यमुनी बुध्दा आंतरराष्ट्रीय पुरस्कार"* देवुन सन्मानित करण्यात आले आहे. ह्याशिवाय दक्षिण कोरीया ह्या देशातील बुध्दीस्ट भिक्खुणी *मदर पार्क चुंग सु* ह्यांना माझी संघटना *जीवक वेल्फेअर सोसायटीचा* आंतरराष्ट्रीय *"डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आंतरराष्ट्रीय पुरस्कार"*'देवुन मला सन्मानित करण्याची संधी प्राप्त झाली आहे.

            बुध्द हे स्त्री वर्गाला सुरुवातीला धम्मात घेण्यास तयार नव्हते. आणि सिद्धार्थाची मावशी (पालनकर्ता आई) *महाप्रजातापी* हिने ५०० महिलांना सोबत घेवुन *परिव्राजक* होण्याची खुप विनंतीही केली. शेवटी *भदंत आनंद* ह्यांच्या मध्यस्थीने तथागत हे महिलांना दिक्षीत करण्यास तयार झाले. ह्या घटनेचा बाहु तथाकथित *"उच्च वर्गीय स्त्री / पुरुष लेखक वर्गानी"* हा केलेला दिसुन येतो. बुध्दाने महिलांना भिक्खुणी होण्यास योग्य मानले नाही / हा सामाजिक गुन्हा केला / भिक्खुणी संघाला भिक्खु संघांच्या अधिन ठेवले, असाही आरोप झाला. तसेच महिला भिक्खुणींना लावलेल्या *"आठ बंधनावर"* आपत्ती घेतलेली आहे. *"बुध्दाने स्त्रीयांना भिक्खुणी बनण्यास विरोध करण्याचे काही कारणे होती."* ती मुख्य कारणे म्हणजे - महिलांना भिक्खुणी केल्यास उद्भवणारे विविध परिणाम / त्यावेळी आजच्या सारखे *"रस्ते मार्ग / रेल मार्ग / जल मार्ग / वायु मार्ग अशा सुविधा"* उपलब्ध नव्हत्या. भिक्खुचा प्रवास हा *"जंगल - नद्या - सुनसान रस्त्यातुन पायदळ"* हा असायचा. *"स्त्री ही चंचल असते"* हे सुध्दा कारण नव्हते. कारण अंगुत्तर निकायात भिक्खुणीने  बुध्दाला एक प्रश्न विचारला आहे.  *"जगात चक्रवर्ती सम्राट अस्तित्वात येतो तेव्हा काय होते ?"* त्यावर बुद्ध उत्तर देतात की, "चक्रवर्ती राजा अस्तित्वात येतो तेव्हा *"सात भंडारे"* अस्तित्वात येतात. जसे - *"रथ / हत्ती / घोडे / रत्न / स्त्री / कुटुंबाचा शास्ता"* ही सात भंडारे आहेत. पुढे बुद्ध म्हणतात, कुटुंबात मुलगी जन्माला आली तर, त्या कुटुंबाने दु:ख न मानता आनंद मानावा. जी कुटुंबे कारभार स्त्रीच्या हातात देतात, ती विनाशापासुन मुक्त होतात. स्त्री ही सात भंडारा पैकी *"मौल्यवान भंडार"* आहे. भगवान बुध्दांनी भंते आनंदाला सांगितले की, *"स्त्रिया ह्या आपला धम्म आणि धम्म शिक्षा जाणुन घेण्यास व त्याप्रमाणे वागण्यास ह्या सर्वस्वी समर्थ आहेत."* स्त्री ही बुध्दीमत्ता / नीतिमत्ता या बाबतीत पुरुषांपेक्षा कमी दर्जाची आहे, असे ही बुध्दाला कधी वाटले नाही. *"स्त्री ही चंचल आहे / स्त्रियांना संघात प्रवेश दिला तर संघाची समाजात पत कमी होईल,"* असे बुध्दाची भावना असती तर बुध्दाने स्त्रियांना धम्मात कधी प्रवेश दिला नसता. बुध्दासमोर तेव्हा दोन प्रश्न उपस्थित झालेत. एक - स्त्रीयांना संघात प्रवेश दिला तर *"एक संघ असावा वा दोन वेगवेगळे संघ असावेत ?  दुसरे परिव्रजा घेतल्यावर भिक्खुंना "ब्रम्हचर्य" शपथबध्द होणे हे आवश्यक होते. तेव्हा दोघांना एकत्र ठेवले तर शपथबध्दता अभंग ठेवणे हे शक्य नव्हते."* बुध्द भगवंताला आयुष्यात *"वैषयिक भावना संदर्भाची"* पुर्ण जाणिव होती. *"वासना"* ही स्त्रीला पुरुषांची दासी बनविते. तर पुरुष हा सुध्दा स्त्रीचा *"गुलाम"* होतो. हे सत्य आहे. म्हणुन बुध्दांनी दोन वेगवेगळे संघ निर्माण केले. भिक्खु हा भिक्खुणीचा गुरु राहातं असल्यामुळे गुरुला धम्मात महत्वाचे स्थान आहे / असे. मग तो पुरुष असो स्त्री वर्ग ही. हा आदराचा भाग आहे. सदर संदर्भ लक्षात घेवुन बुध्दाने भिक्खुणी वर्गाकरीता *"आठ नियम"* सांगितले होते. ह्यामध्ये बुद्ध ह्यांनी भिक्खुणीला कमी लेखले होते, अशी भावना ही मुळीचं नव्हती.

            ज्या उच्च जाती वर्ग महिला / पुरुष साहित्यिक वर्गानी *बुध्दांच्या भिक्खु संघातील स्त्री विरोध* संदर्भात बरेच काही लिहिलेले आहे. काही विद्वान  वर्गाने (?) *"स्त्री वर्गाला वेदामध्ये खुप मोठा सन्मान असल्याचा"* संदर्भ दिलेला आहे. त्या अकलेचे तारे तोडणा-या वर्गा करीता - ब्राह्मण्य उच्च वर्गांनी *"रामायण / महाभारत / वेद / उपनिषद / मनुस्मृती"* इत्यादी वैदिक ग्रंथातील स्त्री / अस्पृश्यता संदर्भावरही भाष्य करायला हवे. *"ब्रम्हा ह्यांनी स्वतःची मुलगी सरस्वती हिच्यासोबत केलेल्या संभोगाला (बलात्कार ?) / पत्नी करण्याच्या कृतीला आम्ही नैतिक मानावे काय ???"* हा एक श्लोक बघावा - *"मध्या यत्कर्त्वममवदभीके कामं कृण्वाने पितरी युवत्याम् | मनामग्रेतो जहतुर्विर्यन्ता सानी निषिक्तं सुकृत्यस्य योनौ ||६||"* (अर्थात - ज्यावेळी पितांनी आपली युवा कन्यांसोबत  यथेच्छपणे संभोग केले, त्यावेळी संभोग क्रियेतुन काही विर्य हे परस्पर अभिगमन झाल्यावर त्या दोघांनी ते विर्य उच्च स्थानावर विराजीत योनीमध्ये सोडले होते. ब्रम्हा ह्यांना सरस्वती हिचे शिवाय *"सावित्री / गायत्री / मेघा / श्रध्दा"* ह्या चार पत्नी संदर्भात विवेचन करायला हवे. ब्रम्हा सरस्वती ह्यांच्या संभोगातुन *मनु* चा जन्म होतो. अर्थात मनु ह्याला अनैतिक पुत्र मानावे काय ?महाभारतातील *कृष्ण* ह्यांच्या *"कृष्णलीला"* तसेच असंख्य पत्नी संदर्भातही लिहायला हवे नां. रामायणातील *राम* ह्यांनी तर पत्नी *"सीता हिला वनवासात सोडणे"* / सीतांवर लांछन लावणे / अग्नीपरिक्षा घेणे / सुर्पणखा हिच्यासोबत खोटे बोलणे / लक्ष्मणाने *सुर्पणखा* हिचे नाक कापणे, हे सर्व काही संदर्भ नैतिकतेत बसते काय ? हे सांगायला हवे नां. विधवा स्त्रीयांना पुनर्विवाह करण्यास मनाई होती. हा श्लोक बघावा - *"न विवाह विधायुक्तं विधवावेदनं पुन: ||६५||"* (अर्थात - विवाह संबंधी मंत्रानी नियोग करणे योग्य नाही. आणि ना ही विधवेनी पुनर्विवाह करावा.) जातीभेद व्यवस्थेचे समर्थन करणारा हा श्लोक पहावा. *"शर्मवद ब्राम्हणस्य स्याद्राज्ञो रक्षासमान्वितम् | वैश्यस्य पुष्टिसंयुक्तं शुद्रस्य प्रेष्यसंयुतम् ||३४||"* (अर्थात - चार वर्णातील लोकांनी आपल्या नावासोबत उपनाम जोडण्याची चर्चा करुन मनु महाराज म्हणतात, विप्रो ! ब्राम्हण ह्यांनी आपल्या नावासोबतचं शर्मा, क्षत्रिय ह्यांनी वर्मा, वैश्य यांनी गुप्त आणि शुद्र ह्यांनी आपल्या नावासोबत दास हे उपनाम जोडायला हवे.) ह्याशिवाय ब्राह्मण ह्यांनी अन्य वर्गांच्या स्त्रीयांसोबत केलेल्या संभोगाबाबत एक श्लोक आहे - *"भगवन्सर्वर्णानां यथावदनुपुर्वश: | अनीरप्रभावाणां च धर्मान्नो वक्तुमहेर्सि ||२||"* (अर्थात - भगवान ! तुम्हाला अनुरोध आहे की, आमचे चार वर्ण - ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य, शुद्र द्वारा उत्पन्न संतान अर्थात ब्राह्मण  द्वारा शुद्ध स्त्रीला गर्भवती केल्यावर उत्पन्न संतान हा वर्णसंकर समजला जावा. कारण त्यांची जाती ही दोन भिन्न वर्णाचे रक्त आहे. ह्यावर आपण प्रकाश टाकावा.) असे बरेच काही श्लोक आहेत. तसेच सतराव्या शतकातील आदि हिंदी कवि *तुलसीदास* हे रामचरीतमानस ह्या ग्रंथात लिहितात, *"ढोल गवार शुद्र पशु नारी | सब ताडन के अधिकारी ||"* बुध्दांनी आपल्या स्व धम्मात स्त्री वर्ग / अस्पृश्य वर्गा ह्यांच्या संदर्भात असा अश्लिल / अनैतिक शब्द प्रयोग सांगितलेला नाही. आता *"रामायण / महाभारत / वेद / उपनिषद / मनुस्मृती"* ह्या ग्रंथाचा कालखंड बघू या !!!

           *"सिंधु घाटी सभ्यतेचा"* कालखंड इ. पु. ३३०० - १९०० हा आहे. आणि सिंधु संस्कृतीमध्ये आढळलेली *"लिपी"* ही अजुनही वाचण्यात किंवा समजण्यात आलेली नाही. तदनंतर इ. पु सातव्या - सहाव्या शतक *"बुध्द कालखंडात"* व्यवहारात असलेली प्राचिनतम *"ब्राम्ही लिपी "* (धम्म लिपी) ही मात्र वाचण्यात आणि.समजण्यात आली आहे. बुध्द काळात *"बोली भाषा - पाली प्राकृत भाषा"* ही होती. त्यांनंतर इ. पु चवथ्या - तिस-या शतकात *"पाली ह्या भाषेवर संस्कार होवुन "हिब्रु संस्कृत " भाषेचा जन्म झाला."* हिब्रू संस्कृत भाषेची लिपी ही *"ब्राम्ही लिपी"* होती. आजची संस्कृत भाषा ही *"क्लासिकल संस्कृत"* असुन लिपी ही *"देवनागरी लिपी"* आहे. *चक्रवर्ती सम्राट अशोकाचा शिलालेख* हा प्राचिन बुध्द काळाचा इतिहास बयाण करतो. *"वर्णव्यवस्था"* उल्लेख हा चक्रवर्ती सम्राट ह्यांच्या *"शिलालेखात"* दिसुन येत नाही. *"चाणाक्य / कौटिल्य चाणक्य"* ह्याचाही उल्लेख मौर्य शिलालेखात दिसुन येत नाही. अर्थात *"चाणाक्य"* हे पात्र काल्पनिक असल्याचा हा पुरावा आहे. इसा पुर्व चवथ्या - तिस-या शतकातील सम्राट अशोक मौर्य दबारात असलेला *मेगास्थनिज* ह्यांच्या *"इंडिका"* तसेच इसा पुर्व पहिल्या शतकातील *एरियन* लिखित अन्य *"इंडिका"* ह्या ग्रंथात *"वर्णव्यवस्था"* वा *"ब्राह्मण व्यवस्था"* अस्तित्वात असल्याचा संदर्भ नाही. इतकेच काय इसवी आठव्या शतकातील *अलब्रुनी* ह्यांच्या ग्रंथातही सदर पुरावा उपलब्ध नाही. बुध्द काळात *"शाक्य वंस / कोलिय वंश / हरयक वंश / मौर्य वंश / शुंग वंश"* अशी "वंश राज व्यवस्था" ही अस्तित्वात होती.आठव्या शतकात *"अपभ्रंश भाषा साहित्याचा जन्म"* होतो. त्यानंतर १२ व्या शतकात *"आदि हिन्दी भाषा"* ही उदयाला येते. *"पाली भाषेची अंतिम अपभ्रंश भाषा म्हणजेचं आदि हिंदी भाषा होय."* ह्यानंतर १८ व्या शतकामध्ये *"आधुनिक हिंदी भाषेचा जन्म "* झाला.

          बुध्द कालीन प्राचिन *"ब्राम्ही लिपी"* नंतर भारतीय क्षेत्र उगम आधारे जन्माला आलेल्या लिपींची दोन भागात विभागणी करु या. एक - *उत्तरी धारा* - गुप्त लिपी / कुटील लिपी / शारदा लिपी / गुरुमुखी लिपी / देवनागरी लिपी. दोन - *दक्षिणी धारा* - तेलगु लिपी / कन्नड लिपी / तामिळ लिपी / मल्याळम लिपी / कलिंग लिपी / ग्रंथ लिपी / मध्यवेशी लिपी / पश्चिमी लिपी. ह्याशिवाय *"खरोष्टी लिपी / चित्र लिपी / शाहमुखी लिपी"* ह्या लिपींचा उल्लेख करता येईल. इसवी ११०० मध्ये *"देवनागरी लिपी"* हिचे प्रारूप स्वरुप उदयाला आले. आणि इसवी १७९६ मध्ये देवनागरी लिपी व्यवहारात आली. इसवी १६४५ ला *"उर्दु लिपी"* ही उदयास आली.*"मराठी भाषेचा पहिला शिलालेख"* इसवी सन ७५० सालचा पुणे जवळील *तळेगाव ढमढेरे* येथे / *"दुसरा शिलालेख"* हा इसवी १०१२ सालचा रायगड जिल्ह्यातील अलिबाग तालुक्यातील *अक्षी* येथे / *"तिसरा शिलालेख"* इसवी सन १०१८ सालचा सोलापूर जिल्ह्यातील *हत्तरसंग कुंडल* येथे / *"चवथा शिलालेख"* हा इसवी १०३९ सालचा कर्नाटक राज्यातील *श्रवणबेळ गोळ* येथे सापडलेला आहे. मराठी भाषेला ढोबळमानाने १८०० वर्ष झालेली असुन *"अभिजात दर्जा"* मिळण्यासाठी २००० वर्ष आवश्यक असल्याने, बौध्द सातवाहन राजे ह्यांच्या *"नाणेघाट शिलालेखाचा"* आधार हा घ्यावा लागलेला आहे. *"मराठीची आद्य कवि"* संत नामदेव महाराज ह्यांच्या परिवारातील *संत जनाबाई* (जन्म १२५८)  / तसेच संत चोखामेळा महाराज परिवारातील *संत निर्मळाबाई / संत सोयराबाई* ह्यांना मात्र ब्राह्मणी साहित्यिक वर्गाने दुर्लक्षित केल्याचे दिसून येते. परंतु ब्राम्हणी *संत ज्ञानेश्वर महाराज / मुकुंदराज* ह्यांचा मात्र खुप उदोउदो करण्यात आला. ज्ञानेश्वर महाराज ह्यांनी रेड्याकडुन वेद म्हणवले / भींत चालवली अश्या चमत्काराचे वर्णन हे *"विज्ञान युगात"* शक्य आहे काय ? हा प्रश्न आहे.

           तथागत बुध्दाच्या महापरिनिर्वाणानंतर "बुध्द धर्म"  हा *"हिनयान / महायान"* ह्या दोन संप्रदायात विभागला गेला. महायान संप्रदायाने *"वज्रयान संप्रदायाला"* जन्माला घातले आहे. मग वज्रयान संप्रदायाने *"तंत्रयान संप्रदायाला"* जन्माला घातले. इसवी ८५० साली *शंकर* ह्या नावाच्या व्यक्तीचा जन्म होतो. त्याला *"प्रच्छन्न बौध्द"* ही म्हटले आहे. इसवी नवव्या - दहाव्या शतकात वज्रयान / तंत्रयान संप्रदायाने *"शैव पंथ / वैष्णव पंथ/ शाक्त पंथ"* ह्याला जन्माला घातले. पुढे शंकर ह्या व्यक्तिने स्वतःला *आदि शंकराचार्य* म्हणवुन महायान बौध्द विहारावर आपले अधिपत्य निर्माण केले. आणि त्याने चार पीठाची स्थापना केली. उत्तर - ज्योतिर्मठ पीठ, बद्रीनाथ उत्तराखंड (अथर्ववेद) / दक्षिण - श्रृंगेरी पीठ रामेश्वरम् केरल (यजुर्वेद) / पुर्व - गोवर्धन पीठ पुरी ओरिसा (ऋग्वेद) / पश्चिम - शारदा पीठ द्वारका गुजरात (सामवेद). *"कागदाचा शोध"* हा इसवी दहाव्या शतकात *चीन* ह्या देशात लागला. समस्त वेद / उपनिषद / मनुस्मृती / रामायण / महाभारत हे ग्रंथ केवळ *"कागदावर"* अंकित आहेत. ते *"शिलालेख / ताम्रपट / ताडपत्र"* ह्यावर अंकित दिसत नाहीत. *ऋग्वेद* ह्या ग्रंथाची प्रमाणित प्रत ही *"युनोस्कोला"* काहींच्या मते इसवी १४६२ साली तर काहींच्या मते २००५ साली पाठविली आहे. अजुन काय पुरावा हवा आहे ? हा प्रश्न आहे. *महात्मा ज्योतिबा फुले* ह्यांनी सन १९४८ साली पुण्यात *"पहिली मुलींची शाळा"* सुरु केली होती. *सावित्रीबाई फुले* ह्या भारतातील *पहिल्या महिला शिक्षिका* ठरल्यात. फुले दाम्पत्याला ह्या शिक्षण मिशनमध्ये झालेला त्रासावर खुप काही लिहिले जावु शकते. आणि ह्यावर चर्चा पुढे पुन्हा कधी तरी करू या. *डॉ बाबासाहेब आंबेडकर* ह्यांनी २५ नोव्हेंबर १९४९ ला *"संविधान सभेत"* भारतीय संविधान हे मंजुर केले होते. २६ जानेवारी १९५० रोजी *"भारतीय संविधान "* लागु होवुन *"प्रजासत्ताक राष्ट्राची"* निव रचल्या गेली. अर्थात *"संस्कृती संविधान"* (मनुस्मृती) हिला मुठमाती देवुन नव्या *"संविधान संस्कृती"* (संविधान) ची बीजे रोपण झाली. समस्त भारतातील लोकांना *"समानता / स्वातंत्र्य / न्यायाच्या सुर्याचा उदय"* झाला. तरीही *"स्त्रीयांच्या अधिकाराचा मोठा प्रश्न"* होता. बाबासाहेब डॉ आंबेडकरांनी *"४ वर्षे ४ महिने २४ दिवस"* खुप मेहनत घेवुन *"हिंदु कोड बील"* संसदेत सादर केले होते. परंतु सप्टेंबर १९५१ ला सदर बील नामंजूर करण्यात आले आणि डॉ बाबासाहेब आंबेडकर ह्यांनी २७ सप्टेंबर १९५१ रोजी *"कायदे मंत्री"* पदाचा राजीनामा दिला. पुढे मात्र पहिल्या लोकसभेत सदर बील मंजूर झाले. आणि स्त्रीयांच्या उन्नतीची खरी पहाट सुरु झाली. एकदंरीत *"भारतीय स्त्रीच्या अधिकार आणि स्वातंत्र्य"* इतिहास हा असा आहे. पण आज तुमच्या ह्या *"साहित्य लिखाणावर"* पुनश्च  ह्या *ब्राम्हणी व्यवस्थेने आपले अधिपत्य* चालविले आहे. हा *अधिकार* आता आम्ही मिळविणार आहोत काय ? हा मात्र प्रश्न आहे. कारण प्रश्न हा आपल्या इच्छा शक्तीचा आहे. फुले दाम्पत्त / डॉ बाबासाहेब आंबेडकर ह्यांनी आम्हाला *"धर्मांधता / देवत्व"* ह्या रूढी मानसिकतेतुन बाहेर काढले आहे. पण आताची पिढी पुनश्च स्वतःवर *"मानसिक गुलामी"* लादत आहे ! ह्याला आम्ही काय म्हणावे ?

         जय भीम !!!

-------------------------------------------

▪️ *डॉ मिलिन्द जीवने 'शाक्य'*

       नागपूर दिनांक १२ नोव्हेंबर २०२५

(नोट - हा लेख तुम्हाला महत्वाचा वाटल्यास पुढे फारवर्ड करावा)

 🧜‍♀️ *प्राचिन बौध्द साहित्यातील सौंदर्यशास्त्र आणि नैतिकवाद  !* (मराठी भाषेवरील ब्राम्हणी साहित्य मक्तेदारीला आम्ही शह देणार काय ?)

        *डॉ मिलिन्द जीवने 'शाक्य',* नागपूर १७

राष्ट्रिय अध्यक्ष, सिव्हिल राईट्स प्रोटेक्शन सेल 

एक्स व्हिजिटिंग प्रोफेसर, डॉ बी आर आंबेडकर सामाजिक विज्ञान विद्यापीठ महु म प्र 

एक्स मेडिकल ऑफिसर एवं हाऊस सर्जन 

आंतरराष्ट्रीय परिषद संशोधन पेपर परिक्षक 

मो. न. ९३७०९८४१३८, ९२२५२२६९२२

             बौध्द धर्मामध्ये सौंदर्यशास्त्र म्हणजे *"जीवनातील आंतरिक मुल्य म्हणून आनंद घेणे होय."* सौंदर्यशास्त्रातुन जीवनाचे मुल्य म्हणून आनंद घेण्याची मुलभुत धारणा योग्य मानली जाते. आणि *"जग आणि जीवन"* ह्यांना आंतरिक मुल्य मानलेले आहे. *"निर्वाण"* म्हणजे जे आहे तसेच आहे, असा साधा आणि सोपा अर्थ दिलेला आहे. बौध्द धर्म हा *"निरिश्वरवादी / अध्यात्मवादी / समतावादी / विज्ञानवादी / मानवतावादी / नैतिकवादी"* असा धर्म आहे. प्राचिन बौध्द काळातील विविध मान्यवरांच्या बौध्द ग्रंथांचा संदर्भ हा देता येतो.आणि त्यामध्ये धर्मग्रंथ / भाष्य / काव्यात्मक भावांचा उल्लेख करता येईल. बुध्दाच्या शिकवणुकीचे जतन करणे मग ते आलेचं. बौध्द साहित्याची उत्पत्ती / वैशिष्ट्ये / प्रमुख कालखंड / महत्वपूर्ण ग्रंथ / विविध सांस्कृतिक आणि बौध्दिक परंपरा / प्रभाव ह्या संदर्भात आपल्याला तपशीलवार अभ्यास करणे हे फार गरजेचे आहे.‌ *"सिंधु घाटी सभ्यता"* ह्या नगरीय सभ्यतेमध्ये पहिला बुध्द  *ताण्हणकर बुध्द* पासुन २८ वे बुध्द *शाक्यमुनी बुद्ध* पर्यंतचे सर्व जीवन संदर्भ - लिपी - भाषा साहित्य, ही सौंदर्यशास्त्राचा बोध करुन जातो. निसर्ग मैत्रीचा संदर्भ देतो. सिंधु सभ्यतेतील चित्र असो वा डॉंस करणारी सुंदर स्त्री प्रतिकृती हे सर्व काही सौंदर्यशास्त्र भावनेची अनुभुतीचं आहे नां !

           प्राचिन बुध्द साहित्यातील बरीच पात्रे ही सौंदर्यशास्त्र विषयाचे बोध करणारी आहेत. वैशाली राज्याची नगरवधु *"आम्रपाली"* हिच्या जन्मापासुन ते तिचे *"अर्हत"* अवस्थेला जाणे, ह्यामधील कालखंड हा आम्रपालीच्या सौंदर्य भावनेची अनुभुती देतो. आम्रपाली हिचे नगरवधु बनने / मगध राजा *बिंबिसार - आम्रपाली* ह्या दोघांचे निस्सीम प्रेम होणे / मगध द्वारा वैशाली वर आक्रमण / आम्रपाली हिच्यावर असणा-या राजा बिंबिसाराच्या निस्सिम प्रेमामुळे युध्द बंद होणे / आम्रपाली हिला तिचा प्रेमी *"हा मगध देशाचा राजा आहे,"* म्हणुन देशप्रेमातुन दोघांचा वियोग होणे / बिंबिसाराचा पुत्राला आम्रपालीने - विमल कौंडिण्य ह्याला जन्म देणे / रस्त्याने जाणा-या एका युवा बौध्द भिक्खुला आम्रपाली हिने तिच्या महालात चार महिने वर्षावासाला निमंत्रण देणे / चार महिन्यांनंतर युवा बौध्द भिक्खु समवेत आम्रपाली हिने स्वतः भिक्खुचे वस्त्र घालुन बुध्दासमोर दीक्षीत होणे / आम्रपाली द्वारा आपला आलिशान महल - आपले आम्रवन बुध्दाला दान देणे / आम्रपाली हिचे *"अर्हत"* बनने / नंतर  आम्रपाली - राजा बिंबिसाराचा मुलगा विमल कौंडिण्य ह्यांचे बौध्द भिक्खु बनने, आम्रपाली हिच्या ह्या समस्त जीवन कार्यात आम्ही *"सौंदर्यशास्त्र"* शोधणार आहोत की नाही ? हा प्रश्न आहे. *कालीदास* ह्याची रचना *"अभिज्ञान शाकुंतलम्"* ह्यामध्ये *"राजा दुष्यंत - शाकुंतला"* ह्यांच्या प्रेमाच्या संबंधातील, शांकुतला हिच्या अंगप्रदर्शनाचे अश्लील वर्णन, हा *"भोगवाद"* संदर्भ देवुन जातो. परंतु बौध्द साहित्यात *"आम्रपाली"* हिच्या निस्सिम प्रेमाच्या संबंधात नैतिकता ही जोपासलेली दिसुन येते. अर्थात बौध्द साहित्यात *"सौंदर्यशास्त्र वर्णनात नैतिकवाद"* जोपासलेला दिसुन येतो, हे समजून घेणे गरजेचे आहे.

             *"सिंधु घाटी सभ्यता"* कालखंड  (पुर्व सिंधु सभ्यता इ. पु. ७५०० - ३३०० / सिंधु सभ्यता इ. पु. ३३०० - २६०० / परिपक्व सिंधु सभ्यता इ. पु. २६०० - १९००) हा नगरीय सभ्यतेचा इतिहास आहे. **ब्राम्हण सभ्यता"* इतिहास हा *"ग्रामिण ऋषी सभ्यतेचा"* इतिहास आहे. परंतु सिंधु घाटी सभ्यतेमध्ये कुठेही (?) *"ग्रामीण ब्राह्मण संस्कृतीचा"* आढळुन आलेला नाही. अर्थात ब्राह्मणी संस्कृतीचा *"शिलालेख / ताम्रपत्र / ताडपत्र"* असा ठोस पुरावा आढळुन आलेला नाही. त्यामुळे *"विदेशी आर्य ब्राह्मण थेअरी"* हा इतिहास एक प्रश्न चिन्ह आहे. *"सिंधु घाटी सभ्यता लिपी"* ही अजुनही वाचली गेलेली नाही. इसा पुर्व सातवी - सहावी शतकातील *शाक्यमुनी बुध्द* ह्या कालखंडातील *"ब्राम्ही लिपी"* (धम्म लिपी) ही वाचली गेलेली आहे. बुध्द कालखंडात बोली भाषा ही *"पाली प्राकृत"* भाषा होती. पुढे पाली भाषेवर संस्कार करण्यात आले. आणि *"हिब्रू संस्कृत"* ह्या भाषेचा जन्म झाला. लिपी मात्र ही *"ब्राम्ही लिपी"* होती. तर सध्याची संस्कृत ही *"क्लासिकल संस्कृत"* भाषा असुन, तिची लिपी ही *"देवनागरी"* आहे. *चक्रवर्ती सम्राट अशोकाचे शिलालेख "* ही बौध्द संस्कृतीची साक्ष आहे. प्राचिन काळातील *"बम्हण"* हा शब्द *"ब्राम्हण"* ह्या अर्थी नसुन, बम्हण हा शब्द *"समन / श्रवण / विद्वान"* ह्या अर्थाने प्रयोगात होता. ब्राम्हण संस्कृतीची *"चातुर्वर्ण्य पध्दती"* ही सुध्दा बुध्द कालखंडात अस्तित्वात नव्हती. तर *"वंश पध्दती"* हिच अस्तित्वात होती. जसे - शाक्य वंश / कोलिय वंश / मौर्य वंश / हरयक वंश / कुशाण वंश / नाग वंश / शुंग वंश / शक वंश / गुप्त वंश / पाल वंश.

            प्राचिन बुध्द कालखंडात मौर्य वंश / हरयक वंश आदी वंशाची सत्ता होती. पुढे तर बुध्द धर्म हा *"हिनयान - महायान"* हा दोन विचारधारेत विभागला गेला. *"त्रिपिटक ग्रंथ"* (सुत्त पिटक / विनय पिटक / अभिधम्म पिटक) हा हिनयान संप्रदाय संबंधित ग्रंथ मानला जातो. तसेच *"आचार्य अश्वघोष / आचार्य नागार्जुन / आचार्य आर्यसुरा / आचार्य कुमारल्भ"* ह्या विद्वानांचा बोलबाला दिसुन येतो. महायानी *वसुमित्र* रचित अभिधम्म / प्रकरण पादशास्त्र / धातुकाय पादशास्त्र, *आचार्य कल्याणी पुत्र* रचित दिव्यावदान, *नागार्जुन* रचित मध्यमिका कारिका, शुण्यवाद,  *आर्य देव* रचित चतु:शतक, *मैत्रीनाथ* रचित अभिसमयालंकार, *असंग* रचित महायान सुत्रालंकार, *दिग्नाग* रचित न्याय प्रवेश, *धर्म किर्ती* रचित न्यायबिंदु, *आचार्य शांतीदेव* रचित बौध्दाचार्य अवतार, *आचार्य अश्वघोष* रचित बुध्दचरित्रम् / सौदरानंदम् / वज्रसुची / शारीपुत्रप्रकरणम् / उर्वशी वियोग / राष्ट्रपाल ह्या ग्रंथाचे लेखन झालेले दिसुन येते. *हिनयानी ग्रंथ* म्हणुन प्रतित्यसमुत्पाद / निर्वाण प्राप्ती  हे प्रमुख ग्रंथ तर *महायानी ग्रंथ* म्हणुन प्रज्ञा पारमिता / सद्धर्म पुण्डरीक / ललीत विस्तार / अट्ठसहस्त्रिका / महावस्तु / लंकावतार सुत्र / दशभुमीश्वर / नागानंदा ह्या ग्रंथाचा उल्लेख करता येईल. *"बुध्द वंस"* ह्या प्राचिन ग्रंथात *"बुद्ध वंशावळी"* दिसुन येते. श्रीलंका देशातील *दीपवंश* (बेटांचा इतिहास) आणि *महावंश* (महान इतिहास) ही ग्रंथ प्राचिन बौध्द साहित्याची साक्ष देतात. *"विशुध्दीमग्ग / जातक कथा"* तसेच *"मिलिंद प्रश्न"* ह्या बौध्द साहित्याचाही विशेष उल्लेख करता येईल. ह्याशिवाय *"गांधार कला आणि मथुरा कला"* ह्या शिल्पकलेचा आविष्कार ही बुध्द धर्माची देणं आहे. अर्थात *"साहित्यातील सौंदर्यशास्त्र असो वा कलेतील सौंदर्यशास्त्र"* हा बुध्द धम्माचा अविष्कार आहे, हे समजून घेणे गरजेचे आहे.

           बौध्द साहित्यातील *"प्रेम भाव"* संदर्भात *बोधिसत्त्व अश्वघोष* ह्यांनी त्यांच्या जीवनात घडलेल्या *"उर्वशी वियोग"* या नाटकाचा संदर्भ देता येईल. अश्वघोष लिखित *"बुध्दचरित्रम्"* हे महाकाव्य बुद्ध जीवनावर आधारित आहे. तर *"सौदरानंदम्"* हे महाकाव्य बुद्धाचा चुलत भाऊ *आनंद* ह्यांच्या बुद्ध धम्माच्या दीक्षित प्रसंगावर आधारित आहे. बोधिसत्व अश्वघोष ह्यांचा जन्म इ. पु. १५० चा आहे. अश्वघोष ह्यांच्या साहित्यात *"सौंदर्यशास्त्र / नीतिशास्त्र / दर्शन शास्त्र / मानवशास्त्र / नैतिक वाद"* ह्या उदात्त भावाची अनुभुती होते. तर *कालिदास* ह्यांनी "अभिज्ञान शाकुंतलम् / विक्रमोर्वशीयम् / कुमारसंभवम् / रघुवंशम् / मेघदुतम् / ऋतुसंहारम्"  समान एकुण ४० रचना लिहिल्याचे सांगितले जाते. परंतु *"कालिदास ह्यांचा जन्म कधी - कुठे झाला तसेच त्यांचा मृत्यु कुठे - कधी झाला ???"* अर्थात कालिदास हे *"काल्पनिक पात्र "* आहे काय ? हा प्रश्न मात्र अनुत्तरीत आहे. ह्याशिवाय कालिदास ह्यांच्यावर अश्वघोष ह्यांच्या साहित्याचा प्रभाव दिसुन येतो. तसेच कालिदास ह्यांचे सर्व लिखाण हे *"संस्कृत"* भाषेमध्ये असले तरी काही प्रमाणात *"अपभ्रंश भाषेचा प्रभाव"* हा दिसुन येतो. *"हिब्रू संस्कृत"* भाषा हिच्या नंतर इसवी सहाव्या सातव्या शतकात *"अपभ्रंश भाषा"* ही उदयास आली. पुढे इसवी १२ व्या शतकामध्ये *"आदि हिंदी भाषा"* ही उदयाला आली. आणि *"सामान्यतः पाली प्राकृत भाषेची अंतिम अपभ्रंश अवस्था म्हणजे आदी हिंदी होय."* हे समजून घेणे गरजेचे आहे.

               भारतातील लिपीला *"ब्राम्ही लिपी"* द्वारा उगम आधारे *क्षेत्रानुसार दोन भागांमध्ये* विभागता येईल. एक - *उत्तरी धारा* - गुप्त लिपी / कुटील लिपी / शारदा लिपी / गुरुमुखी लिपी / देवनागरी लिपी. दुसरी - *दक्षिणी धारा* - तेलगु लिपी / कन्नड लिपी / तामिळ लिपी / मल्याळम लिपी / कलिंग लिपी / ग्रंथ लिपी / मध्यवेशी लिपी / पश्चिमी लिपी. ह्याशिवाय भारतातील *"खरोष्टी लिपी / चित्र लिपी / शंख लिपी / शाहमुखी लिपी / मोडी लिपी"*:ह्या प्राचीन लिपी प्रकाराचा उल्लेख करावा लागेल. *"देवनागरी लिपी"* ही इसवी ११०० मध्ये *"प्रथम प्रारूप"* स्वरुपात उदयास आली. आणि इसवी १७९६ ला देवनागरी लिपी ही व्यवहारात आली. *"उर्दु भाषा"* कालखंड हा इसवी १६४५ आहे. इसवी १८ व्या शतकात *"आधुनिक हिंदी भाषा"* ही उदयास आली. *मराठी भाषा"* हिचा पहिला शिलालेख इसवी ७०५ सालचा पुणे जवळील *"तळेगाव ढमढेरे"* येथे सापडला आहे. दुसरा शिलालेख हा इसवीज १०१२ सालचा रायगड जिल्ह्यातील अलिबाग तालुक्यातील *"अक्षी"* ह्या गावी आढळला. तिसरा शिलालेख इसवी १०१८ सालचा सोलापूर जिल्ह्यातील *"हत्तरसंग कुंडल"* येथे सापडला. चवथा शिलालेख इसवी १०३९ सालचा कर्नाटक राज्यातील *"श्रवणबेळ गोळ"* येथे सापडलेला आहे. मराठी भाषातज्ज्ञ *विश्वनाथ खरे* ह्यांनी मराठीचे मुळ हे *"तामिळ भाषेतुन"* मानलेले आहे. *डॉ श्री. ल. कर्वे* ह्यांनी सदर विधानाची पुष्टी केली आहे. *दुर्गा भागवत* ह्यांनी राजाराम शास्त्री भागवत ह्यांच्या संशोधन आधारे *"जुनी माहाराष्ट्री"* भाषा ही संस्कृत भाषेपेक्षा जुनी भाषा मानलेली आहे. परंतु सदर संस्कृत ही *"क्लासिकल संस्कृत भाषा"* होय, हे समजणे गरजेचे आहे. तर *प्रा. हरी नरके* ह्यांनी *"मराठी भाषा ही इसवी पुर्वीपासून अहिर माहाराष्ट्री - प्राचीन म-हाटी भाषेपासून शौरसेनी भाषेची उत्पत्ती मानलेली आहे. आणि शौरसेनी भाषेपासुन मागधी / पैशाची या दोन भाषेची उत्पत्ती झाली"* असा जावई शोध लावला. मराठी भाषेची *"मुख्य मराठी / अहिराणी मराठी / मालवणी मराठी/ व-हाडी मराठी / कोल्हापूरी मराठी"* असे पोट प्रकार झालेले आहेत. मराठी भाषेला *"अभिजात दर्जा"* मिळण्यासाठी *"२००० वर्षांचा इतिहास"* आवश्यक असल्यामुळे *"सातवाहन बौध्द काळातील नाणेघाट शिलालेख"* हा संदर्भ घ्यावा लागलेला आहे. मराठी भाषेला अभिजात दर्जा मिळण्यासाठी अशी कसरत करावी लागली, हे समजून घेणे गरजेचे आहे.

            महायान बौध्द संप्रदायातुन *"वज्रयान संप्रदाय"* चा उदय झाला. वज्रयान संप्रदायातुन *"तंत्रयान संप्रदाय"* उदयास आला. वज्रयान - तंत्रयान संप्रदायाने *"शैव पंथ/ वैष्णव पंथ/ साक्त पंथ"* ह्यांना जन्माला घातले. इसवी ८५० साली *शंकर* नावाचा व्यक्ति जन्माला येतो. त्याला *"प्रच्छन्न बौध्द "* ही म्हटले जाते. पुढे तो *नवव्या - दहाव्या* शतकात *आदि शंकराचार्य* बनुन चार पीठाचे गठण करतो. उत्तर - ज्योतिर्मय पीठ, बद्रीनाथ उत्तराखंड (अथर्ववेद) / दक्षिण - ऋंगेरी पीठ, रामेश्वरम् केरल (यजुर्वेद) /  पुर्व -: गोवर्धन पीठ पुरी ओरिसा (ऋग्वेद) / पश्चिम शारदा पीठ द्वारका गुजरात (सामवेद). इतकेच नाही तर महायान बौध्द संप्रदायाच्या बौध्द मठावर आपले अधिपत्य करतो. *"कागदाचा शोध दहाव्या शतकात चीनमध्ये लागलेला आहे."* अर्थात *"वेद / उपनिषद / रामायण/ महाभारत"* ह्या ग्रंथाची उत्पत्ती ही *"दहाव्या शतकानंतर"* झालेली आहे, हे समजून घेणे गरजेचे आहे. कारण सदर *"ब्राह्मणी ग्रंथाचे प्राचिन शिलालेख"* प्रमाण उपलब्ध नाहीत. *"ऋग्वेद"* ह्या ग्रंथाची प्रमाणित प्रत *"युनोस्को"* ला काहींच्या मते इसवी १४६२ साली तर काहींच्या मते २००५ साली पाठविण्यात आली आहे. अर्थात *"वैदिक धर्म / ब्राह्मणी धर्म"* हा इसवी अकराव्या - चौदाव्या शतकातील आहे, हा पुरावा म्हणायला हवा. प्रश्न हा की, मग *"ब्राह्मण वर्ग हा हिंदू धर्मीय कसा झाला ?"*  कारण हिंदु धर्म हा *"मुस्लिम / इंग्रज शासन काळात"* उदयास आला, हा इतिहास आहे.

         ‌‌ प्राचिन बौद्ध साहित्यापासुन भारतातील समस्त भाषीक साहित्याचा उगम हा झालेला आहे. त्याचा वरील संदर्भ हा पुरावा म्हणायला हवा. *"मराठी भाषा साहित्यावर असणारी ब्राह्मणी मक्तेदारी ही अन्य साहित्य वर्गातील साहित्यिक समाजाची दमन नीति सांगणारी दिसून येते."* प्रश्न हा की, अन्य साहित्यिक वर्गाने ही ब्राह्मणी साहित्य दमनगिरी कुठपर्यंत ती सहन करावी ? की *"कांग्रेसी गवताप्रमाणे"* अन्य साहित्यिक वर्गाने केवल लिखाण करावे आणि ब्राम्हणी साहित्यिक ह्यांच्या ओंजळीने *"गुलामीचे पाणी हे प्राशन"* करावे वा ब्राम्हणी एकाधिकारशाही वर्गाच्या *"बेडवरची शोषित वेश्या"* बनुन जावे, हा राहाणार काय ? हा प्रश्न आहे. आणि साहित्य लिखाणात *"केवल क्रांतीची भाषा"* लिहावी. कृतीशीलता मात्र *"आकाशातील ता-याप्रमाणे दुरवर"* आहे. मराठी भाषा साहित्यातील *"आद्य अग्रणी कवि"* हे शिंपी जातीचे *संत नामदेव महाराज* (२६/१०/१२७० ते २/१२/१२९६) / नामदेव महाराज परिवारातील आणि वयाने वरिष्ठ *संत जनाबाई* (१२५८ ते १३५०) / महार जातीचे *संत चोखामेळा* (१२७३ ते १३३८) ह्यांच्या लिखाणाला आम्ही न्याय देणार आहोत वा नाही ? की केवळ भिक्षेकरी ब्राह्मणी साहित्यिक वर्गाच्या दरवाजावरील कुत्रे बनुन *मुकुंदराज* (१२ वे शतक) / *संत ज्ञानेश्वर महाराज* (१२/०८/१२७५ ते २/१२/१२९६) ह्यांना *"आद्य अग्रणी कवि"* म्हणुन स्वीकार करणार आहोत ? ह्याशिवाय सोनार जातीचे *संत नरहरी सोनार* / चोखामेळा परिवारातील *संत सोयराबाई / संत निर्मळाबाई / संत कर्ममेळा* / ब्राह्मण जातीचे *संत एकनाथ महाराज* / वाणी जातीचे *संत तुकाराम महाराज* (२१/०१/१६०८ ते १९/०३/१६५०) ही सर्व संत मंडळी पंढरपूरच्या *"विठोबा / बुद्ध"* ह्यांना पुर्णतः शरण गेलेली असल्यामुळे त्यांचा साहित्यातील खरा इतिहास रचला गेला नाही. आम्हाला हा इतिहास नव्याने लिहावा / रचावा लागणार आहे. ब्राम्हण धर्माचे *संत रामदास स्वामी* (१६०६ ते १६८२) ह्यांनी ब्राह्मणी धर्म व्यवस्थेची कास धरल्यामुळे त्यांचा उदोउदो करण्यात आला. तर संत रामदास स्वामी ह्यांचे दुरचे नातलग आणि वरिष्ठ असलेले *एकनाथ महाराज* मात्र वंचित राहातात. महान *छत्रपती शिवाजी महाराज* हे जगतगुरु *संत तुकाराम महाराज* ह्यांना गुरु मानले असतांना, ब्राह्मणी व्यवस्थेने *संत रामदास स्वामी* ह्यांना गुरु (?) दाखवून खोटा इतिहास लिहिला आहे. आम्हाला हा खोटा इतिहासही मिटवायचा आहे. *ब्राम्हणी व्यवस्थेच्या साहित्यिकांचे साहित्य विश्वातील सौंदर्यशास्त्र कोणते ?*  मग *"नैतिक वाद"* हा विषय खुप दुरवरच्या आहे. अर्थात ब्राह्मणी साहित्यिक (?) ही केवळ *"भोगवादाचे प्रतिक"* आहेत, हे समजून घेणे गरजेचे आहे.

        जय भीम !!!

----------------------------------------

▪️ *डॉ मिलिन्द जीवने 'शाक्य'*

        नागपूर दिनांक ९ नोव्हेंबर २०२५

        मो. न. ९३७०९८४१३८, ९२२५२२६९२२

🌹 *प्रेमाचा घास हा !*

       *डॉ मिलिन्द जीवने 'शाक्य'*

        मो. न. ९३७०९८४१३८

प्रेमाचा घास हा हृदयी भरवितांना

हे बुध्द सत्याची ती जाणिव दिली...

मनाच्या वेदना ह्या तु जाणतांना

शिक्षण कुशीची ती चेतना दिली

तुटलेल्या ह्या त्या जोड भावनांना

ही सुर्य क्रांतीची ती मशाल दिली...

ह्या दिलेल्या शब्दांना तु जागतांना

कधी ना संग तुझी ती दुरी झाली

हे मायेचा ओलावा आम्हास देतांना

हृदयी करुणा तुझी ती दिसुन आली...

हे समग्र क्रांतीची भाषा ही करतांना 

बुध्द अहिंसेची ना ही ढळता झाली

ह्या वैरत्वा सोडुन मैत्री गीत गातांना

बुध्द संगिताची विश्वाला दिशा आली...

------------------------------------

नागपूर दिनांक ८ नोव्हेंबर २०२५

 👌 *भीम सुर्याचा जन्म झाला !*

       *डॉ मिलिन्द जीवने 'शाक्य'*

       मो. न. ९३७०९८४१३८

नको छेडु रे ती तार माणसी वेदनांना

आता इथे भीम सुर्याचा जन्म झाला...

परंपरेच्या आलेल्या ह्या दु:ख यातनांना

बुध्दाच्या विचारातुन क्रांती बोध झाला

पुनश्च आलेल्या पेशवी गुलामी पाशांना 

ह्या राजा राणी बंधनातून तो मुक्त झाला...

हे अहिंसा करुणा ती मनात रुजवितांना

बुध्द प्रेम मैत्रीचा संदेश हा जागृत झाला

युध्द की बुध्द हा विवाद जगी रे पेटतांना

बाबांच्या दीक्षा बोध क्रांतीचा उदय झाला...

भीमा कोरेगाव युध्दाची झलक पाहतांना 

तुझ्या सारखे छप्पन हा इतिहास झाला

बाबांनी आपल्या त्या क्रांतीला पेलतांना 

महार शौर्याचा तो इतिहास जागृत झाला...

------------------------------------------

नागपूर दिनांक ५ नोव्हेंबर २०२५

 🌿  *Who Is the True Founder of Ayurveda — Buddha or Dhanvantari?* (A Research-Based Article)

       ✍️  *Dr. Milind Jiwane “Shakya”*

National President, Civil Rights Protection Cell

Ex–Visiting Professor, Dr. B. R. Ambedkar University of Social Sciences, Mhow (M.P.)

Former Medical Officer / House Surgeon

International Conference Research Paper Evaluator

Mob. No. 9370984138 / 922522692

English Translation: *Adv. Anil Vaidya* (Ex Judge)

🔹 *In My Student Life :*

During our student days, we were taught that “Dhanvantari” was the founder of Ayurveda — and that Dhanvantari was considered an “incarnation of Vishnu.” We were told that the origin of Ayurveda lay in the mythological story of “Samudra Manthan” (the churning of the ocean). However, during my student life, I came across a book titled *"Bharatache Pranacharya”* (The Life-Givers of India) in which the originator of Ayurveda was mentioned as *“Avalokiteshvara”*— meaning “the one who looks upon the world with compassion.” At that time, I was serving as the President of the *"Dr. Ambedkar Ayurvedic Medicos Association"*. The Association regularly organized statewide essay competitions that received overwhelming participation. Later, I published a souvenir titled *“Avalokiteshvara,”* compiling the prize-winning essays. Recently, after listening to *Dr. Rajendra Prasad Singh’s* enlightening lecture *“Buddha is the Real Baidyanath (Bhaisajya Guru),”* those old memories resurfaced in my mind.

🔹 *The Need for Surgery on False History :*

For centuries, false historical narratives have been deeply implanted in our minds. Mere lectures or discourses cannot easily remove these distortions. In medical terms, I would call this condition *“mental paralysis.”* Now, the time has come to perform “historical surgery” to remove the infection of falsehood from our collective consciousness. *"Dhanvantari or Buddha?* Two Opposing Traditions

The ideas that “Dhanvantari is the founder of Ayurveda” and that “Ayurveda emerged from the Samudra Manthan” both originate from Brahmanical texts.

On the other hand, Ayurveda is described as an *“Upaveda of the Atharvaveda.”* If we consider this claim, it implies that the *"Vedic period"* occurred between the 11th and 14th centuries CE.

🔹 *The four Vedic monastic seats (Mathas) established are as follows :*

1. Shringeri Peetha – *Yajurveda* (Kerala)

2. Sharada Peetha – *Samaveda* (Gujarat)

3. Jyotirmath Peetha – *Atharvaveda* (Uttarakhand)

4. Govardhan Peetha – *Rigveda* (Odisha)

These Vedas are written on *"paper, not on palm leaves, copper plates, or stone inscriptions."* Yet, paper was invented in **China only around the 10th century CE"*. This fact itself raises serious doubts about the authenticity of the so-called *"Vedic origin of Ayurveda."*

🔹 *If we look at human history* — from the Stone Age to the Bronze and Iron Ages — people then lived in primitive conditions, often *"unclothed / uncultured."* How, then, could there have existed a gold-adorned Vishnu or Dhanvantari in such a period ? This question alone reveals the mythological nature of these claims. *Buddha’s Era* — A Historical Context *"Modern carbon dating"* has confirmed that Lord Buddha was born in *623 BCE (not 563 BCE).* At that time, there were distinct lineage-based communities — Shakya, Koliya, Haryaka, Maurya, etc. The spoken language of Buddha’s era was *"Pali language"*, and the script was *"Brahmi Script."* In the 1st century BCE, Buddhism split into *"Hinayana and Mahayana traditions."* The Mahayana Buddhists refined Pali and developed what later became *"Hibru Sanskrit."* Today Sanskrit is **Classical Sanskrit "* and script is *"Deonagri."* In the 9th century CE *(around 850 CE), Adi Shankaracharya* was born — a *“crypto-Buddhist”* who later established the *"four monastic Peethas"* and gradually took control over *"Mahayana Buddhist monasteries."* It was during this era that Buddhism declined and the *"Brahmanical / Vedic religion"* rose to prominence (11th–14th centuries CE). Medical Science in the Buddhist Period During the time of the Buddha, great universities such as *"Taxila, Nalanda, Vikramshila, Pushpagiri, Vallabhi, and Odantapuri"* flourished. These centers imparted education in medicine, surgery, nursing, gynecology, obstetrics, and pharmacology. Famous students of that period included Jivaka, Bimbisara, Ajatashatru, and Vasubandhu. Historical evidence from the *"Boer Manuscripts"* discovered in the Kucha region of China mentions Charaka and Sushruta. Both Emperor Ashoka and Emperor Jayavardhana of Cambodia established numerous hospitals and dispensaries for public welfare.

----------------------------------------

 👌 *हे बुद्ध सुर्याने !*

       *डॉ मिलिन्द जीवने 'शाक्य'*

        मो. न. ९३७०९८४१३८

ही सांज ना व्हावी रे ह्या प्रात: मनाची

हे बुध्द सुर्याने जगाला शांती दिली ही...

सृष्टी प्रेमाच्या ह्या त्या निसर्ग चक्राची

हिरवळ दाट छाया बिखरे ती जगावर

मृत्यू सत्याच्या ह्या त्या तांडव नृत्याची

भिती हर मनाला कां लागली असे ही...

शब्दांचे निखारे असो वा भाषा प्रेमाची

हे राणी वदले आणि राजा दाढी हाले

शब्दांचे वाटोळे ती ह्या माणसी जगाची

विभिन्न रुपे मनाची ती खुप बदले रे ही...

कालानु परीक्षा ही क्रांती प्रतीक्रांतीची

तो इतिहास झाला नि इतिहास संपला

हा माणुस घडला आणि माणुस संपला

ह्या इतिहासाची नोंद ना खरी दिसे ही...

---------------------------------------

नागपूर दिनांक १ नोव्हेंबर २०२५

 🌿 *आयुर्वेद शास्त्राचे खरे जनक — बुद्ध आहेत की धन्वंतरी ?* (एक संशोधन लेखन)   

    ✍️ *डॉ. मिलिंद जीवने ‘शाक्य’, नागपूर*

राष्ट्रीय अध्यक्ष, सिव्हिल राइट्स प्रोटेक्शन सेल

एक्स व्हिजिटिंग प्रोफेसर, डॉ. बी आर आंबेडकर सामाजिक विज्ञान विद्यापीठ, महू (म.प्र.)

माजी वैद्यकीय अधिकारी / हाऊस सर्जन

आंतरराष्ट्रीय परिषदेत  संशोधन पेपर परीक्षक

मो. न. ९३७०९८४१३८, ९२२५२२६९२२

मराठी अनुवाद : *एड. अनिल वैद्य* (भुतपुर्व न्यायाधीश)

          आमच्या विद्यार्थी जीवनात आम्हाला शिकवले जायचे की — आयुर्वेदाचे उद्गाता *"धन्वंतरी"* आहेत.  आणि धन्वंतरी हे *“विष्णूचे अवतार”* मानले जातात. तसेच आयुर्वेदाचा उगम *“समुद्र मंथन”* या पौराणिक कथेतून झाला, असे सांगितले गेले. पण माझ्या विद्यार्थी जीवनात मी वाचलेले एक ग्रंथ होते — *“भारताचे प्राणाचार्य”* त्या पुस्तकात आयुर्वेदाचे उद्गाता *“अवलोकितेश्वर”* (अर्थात – करुणेच्या दृष्टीने जग पाहणारा) असे नमूद केले होते. मी त्या काळात *“डॉ. आंबेडकर आयुर्वेदिक मेडिकोज असोसिएशन”* चा अध्यक्ष होतो. त्या असोसिएशनच्या वतीने महाराष्ट्र पातळीवर निबंध स्पर्धा आयोजित केली जात असे आणि त्याला मोठा प्रतिसाद मिळत असे. नंतर मी त्या पारितोषिक प्राप्त निबंधांची *“अवलोकितेश्वर”* ही स्मारिका प्रकाशित केली. अलीकडेच मी *डॉ. राजेंद्र प्रसाद सिंह* यांचे *“बुद्ध हेच बैद्यनाथ (भैषज्यगुरु) आहेत”* हे व्याख्यान ऐकले आणि माझ्या त्या जुन्या आठवणी ताज्या झाल्यात.

🔹 *खोट्या इतिहासाची सर्जरी करणे आवश्यक -*

        आपल्या मनात शतकानुशतकांपासून खोटा इतिहासाचा कीडा घातला गेला आहे. तो केवळ संशोधन व्याख्यानांमुळे सहज जात नाही.

या मानसिक स्थितीला मी वैद्यकीय भाषेत *“मेंटल पॅरालिसिस”* म्हणेन.आता या खोट्या इतिहासावर *“इतिहास सर्जरी”* करण्याची वेळ आली आहे.

🔹 *धन्वंतरी की बुद्ध? दोन विरोधी परंपरा -*

        *“आयुर्वेदाचा उद्गाता धन्वंतरी”* आणि *“समुद्र मंथनातून त्याचा उगम”*— या दोन्ही कल्पना ब्राह्मणवादी ग्रंथांतून आलेल्या आहेत.

दुसरीकडे आयुर्वेदाला *“अथर्ववेदाचा उपवेद”* असे म्हटले जाते. जर तसे मानले, तर *"वेदांचा कालखंड इसवी सन ११वी ते १४वी शतक"* यामध्ये येतो. चार वेदांच्या पीठांची स्थापना —

1. *शृंगेरी पीठ* (यजुर्वेद – केरळ)

2. *शारदा पीठ* (सामवेद – गुजरात)

3. *ज्योतीर्मठ पीठ* (अथर्ववेद – उत्तराखंड)

4. *गोवर्धन पीठ* (ऋग्वेद – ओडिशा)

         हे सर्व वेद ग्रंथ *"कागदावर"* लिहिलेले आहेत, *"ताडपत्र, ताम्रपट किंवा शिलालेखावर नाहीत"* आणि कागदाचा शोध **चीनमध्ये इ.स. १०व्या शतकात"* लागला!

🔹 *वास्तविक ऐतिहासिक संदर्भ -*

      मानव इतिहास पाहिला तर — पाषाण युग, कांस्य युग, लोखंड युग या कालखंडात माणूस नग्न होता. मग सुवर्णाभूषित विष्णू-धन्वंतरी कसे काय अस्तित्वात असतील? हा प्रश्न महत्त्वाचा आहे.

🔹 *बुद्धांचा जन्म इ. पू. ६२३ (इपु ५६३ नव्हे) मध्ये झाला,* हे कार्बन डेटिंगद्वारे सिद्ध झाले आहे. त्या काळात *"वंशव्यवस्था"* अस्तित्वात होती — शाक्य, कोलिय, हर्यक, मौर्य इत्यादी. बुद्धकालीन *"भाषा पाली"* आणि *"लिपी ब्राह्मी लिपी"* होती. बुद्ध धर्म पहिल्या शतकात *"हिनयान-महायान"* संप्रदाय यामध्ये विभक्त झाला. महायानां संप्रदायानी *"पाली भाषेवर संस्कार करून हिब्रू-संस्कृत भाषेचा अविष्कार केला." इसवी ८५० या कालखंडात *शंकराचार्य* यांचा जन्म झाला.

ते **प्रच्छन्न बौद्ध** होते आणि नंतर त्यांनी *“चार पीठे”* स्थापून *"महायान बौद्ध विहारांवर"* अधिपत्य मिळवले.

याच काळात *"बौद्ध धर्माची अधोगती"* आणि *"वैदिक धर्म / ब्राह्मण धर्माचा"* (इसवी ११ - १४) उदय झाला.

🔹 *बुद्धकालीन विद्यापीठे आणि चिकित्सा विज्ञान -*

      ‌बुद्ध काळात *"तक्षशिला, नालंदा, विक्रमशिला, पुष्पगिरी, वल्लभी, ओदंतपुरी"* अशी बौद्ध विद्यापीठे होती. या विद्यापीठांत *"वैद्यकशास्त्र, शल्यक्रिया, नर्सिंग, स्त्रीरोग, प्रसूतीशास्त्र, औषधनिर्मिती"* इत्यादींचे शिक्षण दिले जात असे. त्या काळातील *जीवक, बिंबिसार, अजातशत्रु, वसुबंधु* हे प्रसिद्ध विद्यार्थी होते. **बौद्ध विहारांमध्ये चिकित्सालये"* होती, याचे पुरावे चीनच्या कुचा प्रदेशातील *"बोअर पांडुलिपी”* मध्ये सापडतात.

त्या पांडुलिपीत चरक आणि सुश्रुत यांचा उल्लेख आहे.*सम्राट अशोक आणि कंबोडियाचा सम्राट जयवर्धन* यांनी अनेक चिकित्सालये आणि औषधालये स्थापन केली होती.

🔹 *बुद्ध – वैद्यनाथ किंवा भैषज्यगुरु -*

         *जपान, चीन आणि तिबेट या देशांमध्ये बुद्धांना Medicine Buddha (भैषज्यगुरु)* म्हणून पूजले जाते. *“The Buddha and His Dhamma” *या ग्रंथात डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी *"बुद्धांच्या रुग्णसेवा कार्याचे"* सुंदर वर्णन केले आहे — अतिसाराने त्रस्त भिक्खूची सेवा स्वतः बुद्धांनी केली,

*स्थविर वक्कली, गृहपति नकुलपिता, महानाम, सप्रबुद्ध"* यांचा उपचार त्यांनी केला. हे सर्व दाखवते की बुद्ध हेच *"वैद्यांचे वैद्य – भैषज्यगुरु"* होते.*धन्वंतरी* ही कल्पना पौराणिक आणि दंतकथांवर आधारित आहे.

🔹 *आयुर्वेद नायकांचा ऐतिहासिक कालखंड*

         *आचार्य जीवक* – इ.पू. ५वे शतक. बिंबिसार आणि बुद्धांचे वैद्य. चिकित्सक तसेच शल्यचिकित्सक.*आचार्य वाग्भट* – इ.पू. ५वे शतक. अष्टांग संग्रह व अष्टांग हृदय ग्रंथांचे लेखक. *आचार्य सुश्रुत* – इ.पू. ७वे शतक. शल्य चिकित्साचे जनक मानले जातात, पण त्यांचा कालखंड वादग्रस्त. *आचार्य चरक* – इ.पू. १५०-२००. चरकसंहिताचे लेखक, सम्राट कनिष्काचे राजवैद्य. हे सर्व आचार्य बौद्ध धर्मीय होते. म्हणूनच आयुर्वेदाचा उगम *"बुद्धकालीन"* आहे, *"समुद्र मंथनातून"* नव्हे. बुद्धांचा करुणामय धम्म आणि **रुग्णसेवा हीच खरी आयुर्वेदाची पायाभूत तत्त्वे आहेत."* बुद्ध म्हणजेच भैषज्यगुरु – वैद्यनाथ. त्यांच्या शिकवणीतूनच वैद्यकशास्त्राचा विकास झाला.*धन्वंतरी* हा पात्र फक्त ब्राह्मण ग्रंथांनी निर्माण केलेला एक पौराणिक मिथक आहे.

*"बुद्ध हेच आयुर्वेदाचे खरे जनक आहेत"* — करुणेचे, विज्ञानाचे आणि मानवसेवेचे प्रतीक.

-------------------------------------

*✍️ डॉ. मिलिंद जीवने ‘शाक्य’*

नागपूर, २६ ऑक्टोबर २०२५

मराठी अनुवाद : *एड. अनिल वैद्य* (भुतंपुर्व न्यायाधीश)

 ☘️ *आयुर्वेद का सही जन्मदाता बुध्द है या धनवंतरी ! आयुर्वेद नायक चरक - सुश्रुत - जीवक - वाग्भट इनका वैद्यकीय कालखंड !*

       *डॉ मिलिन्द जीवने 'शाक्य',* नागपुर १७

राष्ट्रिय अध्यक्ष, सिव्हिल राईट्स प्रोटेक्शन सेल 

एक्स व्हिजिटिंग प्रोफेसर, डॉ बी आर आंबेडकर सामाजिक विज्ञान विद्यापीठ महु मप्र 

एक्स मेडिकल ऑफिसर / हाऊस सर्जन

आंतरराष्ट्रीय परिषद के संशोधन पेपर के परिक्षक

मो. न. ९३७०९८४१३८, ९२२५२२६९२२

           हमारे छात्र जीवन में आयुर्वेद अध्ययन करते समय *"आयुर्वेद के उद्गाता धनवंतरी"* पढाया जाता था. और धनवंतरी को *"विष्णु का अवतार"* (?) माना गया है. आयुर्वेद का *"उगम ३००० - ५००० साल पहले ही समुद मंथन"* (?) से बताया गया है. और आयुर्वेद के इतिहास ग्रंथ भी उसी का बोध कराते है. उसी छात्र जीवन में मैने एक आयुर्वेद ग्रंथ *"भारत के प्राणाचार्य"* पढी थी. वहां आयुर्वेद के उद्गाता *"अवलोकितेश्र्वर"* (अर्थ - करुणा के साथ संसार को देखने वाला) का वहा जिक्र था. मेरे छात्र जीवन में मैं *"डॉ आंबेडकर आयुर्वेदिक मेडिकोज असोसिएशन"* का अध्यक्ष भी रहा. तब असोसिएशन की ओर से, महाराष्ट्र स्तर पर *"निबंध स्पर्धा"* का आयोजन मैं करता था. सदर निबंध स्पर्धा को बहुत अच्छा प्रतिसाद मिलता रहा और वह निबंध स्पर्धा आयोजन का एक नाम भी था. पाच साल बाद *"मैने पारितोषिक प्राप्त निबंध"* की एक स्मारिका *"अवलोकितेश्र्वर"* भी मेरे संपादन में निकाली थी. अचानक यु ट्युब पर *डॉ. राजेंद्र प्रसाद सिंह* इनका *"बुध्द ही बैद्दनाथ (भैषज्यगुरु) है"* यह व्याख्यान सुनने पर, मेरे छात्र जीवन की यादें ताजा हो गयी. वैसे तो *"प्राचीन बुध्दीझम पर संशोधन व्याख्यान / लिखाण"* करनेवाले बहुत ही गिने चुनें मान्यवर कार्यरत है. परंतु प्राचिन परंपरा से जो *"गलत इतिहास का किडा"* हमारे मन मस्तिष्क में डाला गया है, वह हमारे / मान्यवरों के *"संशोधन व्याख्यान / लिखाण"* करने से भी, सहजता से / मन से जानेवाला नही है. दुसरे अर्थों में इस मानसिक व्यवस्था को, हमारी मेडिकल भाषा में,*"मेंटल पॅरालिसिस"* ही कह सकते हैं. अब उस *"गलत इतिहास सर्जरी"* को ओर हम बढते हुये *"इतिहास सर्जरी"* करेंगे.

          *"आयुर्वेद का प्राय: उद्गाता धनवंतरी / आयुर्वेद का उगम समुद्र मंथन"* से, यह दोनो भी अलग अलग विचारधारा *"ब्राह्मणी ग्रंथ"* देते है. दूसरी ओर आयुर्वेद को *"अथर्ववेद का उपवेद"* भी कहा गया है. अगर आयुर्वेद को *"अथर्ववेद का उपवेद"* मान लिया गया तो, *"वेद का निर्माण इसवी ११ - १४ शती"* में, भारत के इन *"चार पीठो"* में हुआ है. *ऋंगेरीपीठ* केरल (यजुर्वेद) / *शारदा पीठ* गुजरात (सामवेद) / *ज्योतीर्मठ* उत्तराखंड (अथर्ववेद) / *गोवर्धन पीठ* ओरिसा (ऋग्वेद). महत्वपूर्ण विषय यह कि, *"चार वेद"* यह तो *"कागद"* पर अंकीत है. *"ना कि किसी शिलालेख / ताम्रपट / ताडपत्र पर अंकित है."* और कागज का शोध यह *"इसवी दसवी शती में चायना"* देश में लगा है. *"ऋग्वेद "* की प्रमाणित प्रत *"युनोस्को को सन २००७"* को भेजी गयी.  *"रामायण / महाभारत / वेद / उपनिषदे"* आदी सभी ग्रंथ कागज पर अंकित है. दुसरा विषय यह कि, भारत के *"पांच लाख साल"* के प्राचिन मानव की खोपडी *"नर्मदा मॅन"* मध्य प्रदेश में मिली है. जो मानव पुर्णतः नग्न रहते थे. *पुर्व पाषाण काल* (इ. पु. २५००० - १२०००) / *मध्य पाषाण काल* (इ. पु. १२०००- १००००) / *नव पाषाण काल*(इ. पु.  १०००० - ३५००) / *कांस्य युग* (इ. पु. ३३०० - १२००) / *लौह युग* (इ. पु. १२०० - ५५०) रहा है. फिर *विष्णु / धनवंतरी* ये *"स्वर्ण आभुषणधारी / कपडेधारी"* कैसे है ? यह प्रश्न है. वास्तविकता यह कि, *"बुध्द का जन्म"* यह कार्बन डेटिंग शोध से, *इ. पु. ६२३* (इ. पु. ५६३ नहीं) बताया गया है. बुध्द काल में *"वंश व्यवस्था"* ही रही थी. जैसे कि - शाक्य वंश / कोलिय वंश / हरयक वंश / मौर्य वंश आदि... बुद्ध काल में *"ब्राम्ही लिपी / धम्म लिपी"* थी. और भाषा यै *"पाली भाषा"* थी. इसवी *"पहिली शती"* / तिसरी बुद्ध संगिती में, बुद्ध धर्म यह *"हिनयान / महायान"* संप्रदाय में विभक्त हुआ. महायान ने *"पाली भाषा पर संस्कार कर "हिब्रू संस्कृत भाषा " का आविष्कार"* किया. लिपी लेकिन *"ब्राम्ही लिपी"* ही थी. उसके बाद पहिली ते पाचवी शती में *"अपभ्रंश भाषा"* का / बारावी शती में *"आदि हिंदी भाषा"* का जन्म हुआ. *"पाली प्राकृत भाषा की अंतिम अपभ्रंश अवस्था ही आदि हिंदी भाषा है,"* इसे मान्यता है. और अठरावी शती में *"आधुनिक हिंदी भाषा"* का उगम हुआ. *देवनागरी लिपी"* का प्राथमिक स्वरुप *"इसवी ११००"* का रहा  है, परंतु वह व्यवहार में *"इसवी १७४०"* में आयी. उसके बाद / आज की संस्कृत भाषा यह *"क्लासिकल संस्कृत "* उगम होने के पश्चात / उसकी लिपी यह *"देवनागरी लिपी "* ही रही है.

           बुध्द धर्म का पहिली शती में *"महायान - हिनयान"* संप्रदाय में विभक्त होने के बाद / पाचवी शती में महायान ने *"वज्रयान"* संप्रदाय को / एवं आठवी शती में वज्रयान ने *"तंत्रयान"* संप्रदाय को जन्म दिया. इसवी ८५० को *शंकर* नामक व्यक्ती का जन्म होता है. वह *"प्रछन्न बौध्द"* भी कहलाया जाता है. इसवी दसवी शती में *"वज्रयान - तंत्रयान"* संप्रदाय ने, *"शैव पंथ / वैष्णव पंथ / शाक्त पंथ"* को जन्म दिया. वही शंकर नामक व्यक्ती स्वयं को *"आदि शंकराचार्य"* घोषित कर, उपरोक्त पॅरा में लिखे गये *"चार पीठों"* का निर्माण करता है. महत्वपूर्ण विषय यह कि, आदि शंकराचार्य ये *"महायान बौध्द विहारो"* पर अधिपत्य जमाता है. बुध्द धर्म की *"अवनति की शुरुवात दसवी शती"* से होती है. *"वैदिक धर्म / ब्राह्मण धर्म"* का उदय भी, *"इसवी ११ - १४ वी शती"* में होता है. बुध्द काल में *"ब्राह्मण वर्ग"* अस्तित्व होने का कोई प्रमाण नहीं है. बुध्द काल में *"बम्हण"* शब्द प्रयोग दिखाई देता है. *"ब्राह्मण"* शब्द से उसका कोई संबंध नहीं है. पाली भाषा में *"(र्) / ऋ / श / क्ष / त्र / ज्ञ"* शब्द नहीं है. *"सम्राट अशोक शिलालेख"* में भी, *कौटिल्य - चाणक्य ब्राह्मण"* या कोई *"ब्राह्मण वर्ग"* का उल्लेख नहीं है. मौर्य काल में युनानी राजदुत *मेगास्थनीज* सात साल दरबार में रहा था. उसने *"इंडिका"* ग्रंथ की रचना कि, जहाँ *"मौर्य काल में सात वर्ग"* का जिक्र किया है. वे वर्ग है - *"विद्वान वर्ग / खेतिहार वर्ग / पशुपालक वर्ग / कारागिर वर्ग / सैनिक वर्ग / दुकानदार वर्ग / गरिब वर्ग."* उसके बाद पहिली शती में, इराणी विचारविद *"एरियन"* भी अखंड भारत - पाकिस्तान आता है. वह भी *"इंडिका"* ग्रंथ की रचना करता है. एरियन भी मेगास्थनिज के विचारों को ही मानता है. इसवी ९ - १० वी शती में *"अलबरुनी"* भी उसी इतिहास को संदर्भ कोट करता है. बुध्द काल में *"बम्हण"* शब्द *"विद्वान वर्ग"* अर्थ में / दुसरा भी अर्थ है *"समन / सुनना".*  अर्थात बुद्ध काल में *"वैदिक धर्म / ब्राह्मण धर्म"* नहीं था. वह इसवी ११ - १४ वी शती की उपज है. *"सिंधु घाटी सभ्यता"* (इ. पु. ३३०० - १९००) में भी हमे, *"वैदिक धर्म / ब्राह्मण धर्म"* के "स्टेफी चरवाह" का *"DNA"* नहीं दिखाई दिया. उस संस्कृती में *"पहिला बुध्द - ताण्हणकर बुध्द के स्तुप"* के प्रमाण दिखाई देते है.

            अब हम *"प्राचिन बौध्द विद्यापीठ"* का इतिहास देखेंगे. *"तक्षशिला विद्यापीठ"* (अखंड भारत - पाकिस्तान) इ. पु. ६०० - ५०० कालखंड है. इसवी ५ वी शती में *"हुण आक्रमणकारीयों"* ने उसे नष्ट किया. वहां सभी विद्या शाखाओं का विद्यार्जन केंद्र रहा था. *जीवक / बिंबिसार / अजातशत्रू / वसुबंधु* समान महान विद्वान, वहां के छात्र रहे है. *"मिथिला विद्यापीठ"* (अखंड भारत - नेपाल) इ. पु. १०० - इसवी ५०० समृध्दी कालखंड रहा है. इसवी १० - १२ वी शती मे, *"तुर्क आक्रमणकारी - बख्तियार खिलजी"* ने उसे नष्ट किया. *"नालंदा विद्यापीठ"* (अखंड भारत - बिहार) इसवी ४२७ कालखंड में बौध्द सम्राट कुमारगुप्त ने स्थापित किया. इसवी १२ वी शती में *तुर्क आक्रमणकारी - बख्तियार खिलजी* ने उसे नष्ट किया था. *"विक्रमशीला विद्यापीठ"* (अखंड भारत - बिहार) आठवी शती काल में बौध्द सम्राट *धर्मपाल* (पाल वंश) स्थापित किया. इसवी १३ वी शती में *"तुर्क आक्रमणकारी - बख्तियार खिलजी* ने उसे नष्ट किया. *"वल्लभी विद्यापीठ "* (अखंड भारत - गुजरात) बौध्द सम्राट *मैत्रक राजवंश* ने, *"हिनयान बौध्द संप्रदाय"* के लिये खास स्थापित किया था. इसवी ८ वी शती में *"अरबों आक्रमणकारीयों"* ने उसे नष्ट किया. *"पुष्पगिरी विद्यापीठ"* (अखंड भारत - ओरिसा) इसवी ३ शती में स्थापित हुआ और आठवी शती में वह नष्ट हुआ. *"जगद्दला विद्यापीठ"* (अखंड भारत - बांगला देश) इसवी ११ - १२ वी शती में बौध्द सम्राट *पाल वंश* ने इसे स्थापित किया. बाद में *"मुस्लिम आक्रमणकारीयों"* ने उसे नष्ट किया. *"सोमपुरी विद्यापीठ"* (अखंड भारत - बांगला देश) इसवी ८ वी शती मे बौध्द सम्राट *धर्मपाल* (पाल वंश) ने स्थापित किया. *"मुस्लिम आक्रमणकारीयों / अशांती"* के कारण उसे नष्ट किया गया. *"कन्याकुब्ज विद्यापीठ"* (अखंड भारत - उत्तर प्रदेश) इसवी ५ - ६ वी शती काल में, *सम्राट हर्षवर्धन* द्वारा इसे स्थापित किया गया. इसवी ११ वी शती में  गजना के सुलतान *मोहम्मुद बिन कासिन बख्तियार खिलजी* ने इसे नष्ट किया. *"ओदन्तपुरी विद्यापीठ"* (अखंड भारत - बिहार) इसवी ८ वी शती में पाल वंश के बौध्द सम्राट *गोपाल* द्वारा इसे स्थापित किया गया. इसवी १३ वी शती में *"मोहम्मद बिन कासिन बख्तियार खिलजी* ने उसे नष्ट किया था. *"शारदापीठ विद्यापीठ"* (अखंड भारत - पाकिस्तान व्याप्त कश्मिर) इसवी ६ शती में स्थापित किया गया. *बख्तियार खिलजी* ने नष्ट करने का प्रयास के बाद भी सन १९४७ तक वह रहा. बाद में वह खंडहर में तब्दील हुआ. भारत के इतिहास में *"प्राचिन बौध्द विद्यापीठ"* नष्ट करने का संदर्भ भी, *"मुस्लिम आक्रमणकारी"* बताये जाना / वह एक अर्थ से *"पुर्ण सत्य नहीं"* है. *"वैदिक धर्म / ब्राह्मण धर्म"* उगम - बुध्द धर्म की अवनती / बुध्द धर्म प्रति *"ब्राह्मणी द्वेष"* के कारण, ब्राह्मण वर्ग द्वारा *"मुस्लिम शासक वर्ग* को भडकाना रहा है. वह कालखंड हमें वह प्रमाण दे जाता है.

           तथागत बुद्ध के बडे *"रुग्ण सेवा"* का संदर्भ, उन्हे *"भैषज्यगुरु या बैध्दनाथ"* से जोडा गया है. जापान / चीन / तिब्बत में *"बुध्द को Medicine Buddha"* के रुप मे माना जाता है. *Science of Medicine and Surgery in Buddhist India"* Written" By - Meena Talim यह पुस्तक / *"Asceticism and Healing in Ancient India (Medicine in the Buddhist Monastery)"* Written By - Kennyth G Zysk यह पुस्तक *"प्राचीन बौध्द कालखंड का चिकित्सा विज्ञान"* का बोध कराता है. प्राचीन बौद्ध विहारों (मठ) में *"चिकित्सालय"* होने का प्रमाण भी है. उस काल में ३० प्रकार की दवाईयां / ६५ प्रकार के स्वास्थ पेय / ५० प्रकार के रोग, जिसमे १७ प्रकार के विशेष रोग का अध्ययन / ११ प्रकार की सर्जरी / ७१ प्रकार के शल्य उपकरण / महिला वर्ग संबध में, बांझपण - गर्भधारणा - प्रसव - प्रसव दिनचर्या - नर्सिंग - असहायों का निवासस्थान आदि का उल्लेख है. सदर संदर्भ *"चायना देश के कुचा में मिली पांडुलिपी"* जीसे अंग्रेज अफसर एच. बोअर द्वारा खोज होने के कारण, उस पांडुलिपी को *"बोअर पांडुलिपी"* नाम दिया गया है. उस पांडुलिपी में आयुर्वेद नायक *"चरक / सुश्रुत"* इनका संदर्भ है. *चक्रवर्ती सम्राट अशोक* इन्होने भी बहुत से *"चिकित्सालय"* का निर्माण किया था. कम्बोडिया का बौध्द सम्राट *जयवर्धन* इन्होने भी १०२ चिकित्सालय / ७९८ औषधालय / १२१ विश्रामगृह का निर्माण, सम्राट अशोक के आदर्श विचारों पर ही किया था. पटना (बिहार) के प्राचिन बौध्द विहार में, *"चिकित्सालय का खंडहर"* मिले हैं. *श्रीलंका"* (सिलोन) में भी, बौध्द विहार में चिकित्सालय के खंडहर मिले हैं.

             ‌तथागत बुद्ध द्वारा *"रुग्न सेवा"* किये जाने का संदर्भ, *बाबासाहेब डॉ आंबेडकर* द्वारा लिखित  - *"The Buddha and his Dhamma"* यह धम्म ग्रंथ भी कर जाता है. सदर धम्म ग्रंथ में बाबासाहेब डॉ आंबेडकर ने, *"एक बौध्द भिक्खु जब अतिसार"* व्याधी से पिडित है, तब *"बुध्द स्वयं अपने हाथो से"* उनकी देखभाल करते है. दुसरा संदर्भ राजगृह में  *स्थविर वक्कली* का है. तिसरा संदर्भ भग्गी देश के मृगवन वाटिका में *गृहपति नकुलपिता* का है. चवथा संदर्भ कपिलवस्तु के अनिरोद्दान में *महानाम* का भी है. तथागत द्वारा *महारोगी सप्रबुध्द* को दीक्षीत करने का भी संदर्भ है. *तक्षशिला विद्यापीठ* का स्थापना - समृद्धी कालखंड संदर्भ इ. पु. ६०० - ५०० रहा है. बुध्द का कालखंड भी वही है. अत: जापान / चायना / तिब्बत देश के मान्यवर *"बुध्द को Medicine Buddha"* मानते है, उसकी पुष्टी होती है. अर्थात बुध्द ये *"भैषज्यगुरु / बैद्दनाथ"* है / *ना कि* कपोलकल्पित / दंतकथा नायक *"धनवंतरी"* चिकित्सा देवता है. ना ही *आयुर्वेद* का उगम किसी कपोलकल्पित/ दंतकथा *"समुद्र मंथन"* से हुआ है. *"विष्णु वा वेद"* से भी आयुर्वेद को जोडना उचित नहीं है.

          *आचार्य जीवक* का कालखंड इ. पु. ५ वी शती है. जीवक ये *सम्राट बिंंबीसार के राजवैद* रहे तथा *भगवान बुद्ध के भी निजी चिकित्सक* रहे थे. बुध्द ने स्वयं को मार्गदर्शक माना. *"देव - आत्मा"* इनके अस्तित्व को नकारा है. *"जीवक ये ना ही केवल रोग चिकित्सक (Physician) ही रहे थे, बल्की वे शल्य चिकित्सक (Surgeon) भी थे."* दुसरे आयुर्वेद नायक *आचार्य वाग्भट* इनका कालखंड इ. पु. ५ वी शती बताया जाता है. उन्होंने *"अष्टांग हृदय / अष्टांग संग्रह"* ग्रंथ की रचना की है. उनके बाद और भी वाग्भट हुये है. बारावी शती के वाग्भट ने *"नेमिनिर्वाण"* महाकाव्य की रचना की है. *"आचार्य चरक"* का कालखंड इ. पु. १५० - २०० बताया गया है. आचार्य चरक ये कुषाण काल में, *सम्राट कनिष्क के राजवैद्द"* भी रहे थे. उन्होंने *"चरक संहिता"* ग्रंथ की रचना की. कुछ विद्वान आचार्य चरक को *"आयुर्वेद का जनक"* मानते है. वह बिलकुल गलत है. क्यौ कि, वह कालखंड बयाण करता है. बडा विवाद का विषय है *आचार्य सुश्रुत* जो *"शल्य चिकित्सा के जनक"* माने जाते है. उनका कालखंड इ. पु. ७०० - ६०० बताया गया है. बडा विवाद का विषय यह कि, *"तक्षशिला विद्यापीठ** का निर्माण इ. पु. षटी शती में हुआ. और आयुर्वेद में पहिला स्थान / जन्म भी, ये  *"रोग चिकित्सा"* (Physician) रहा है. बाद में *"शल्य चिकित्सा"* (Surgery) का उदय हुआ है. अत: *"आचार्य सुश्रुत"* का कालखंड यह बडा ही विवादित दिखाई देता है. और *आचार्य चरक* तो इ. पु. पहिली शती में रहे है. यह सत्य है कि, *"जीवक / वाग्भट / चरक / सुश्रुत"* यह सभी आचार्य बौध्द थे. अत: इस विवाद पर संशोधन होना बहुत जरुरी है.

          जय भीम ! नमो बुध्दाय !!!

--------------------------------------------

▪️ *डॉ मिलिन्द जीवने 'शाक्य'*

       नागपुर दिनांक २६ अक्तुबर २०२५